Mhaer (6)

Sint Lambertuskeerk

In e vurrig artikel hubse geleze dat Mhaer is oontsjtande vanoet Voere, juus wie Tebannet en Norbik. Ze zun dus begonne es gehuchte en hoerte gewoen bie de Lambertusparochie. Ze blaeve greuje en 't kesjtiël mit zieng Hiëre va Mhaer woorte ummer belangrieker. Mhaer hou al 'n kapel oë misse woorte gedoe en in 1658 kriët die 't rech van 't uursjte en litste sacrament (däöp en begrave). Vanaf toen is 't dus 'n volwaardige parochie, toen nog mit Tebannet en Terhoorsj. Norbik hat och 'n aege keerk en de uursjte pesjtoers waore van allebei de parochies. Daomit dat 't verlengde va d'r Sjmidberg och d'r Papeweeg (vgl. 'Papst') geneump wurd.

(zaank in de keerk)

De keerk die Mhaer toen hou, waor nao ruum 100 jaor te kling gewore en d'r moes 'n nuuj komme. Roond 1786 wurd 'n nuuj keerk geboewd, juus vur d'r Franse tiëd, mit beperkte middele en goedkoop bliek duurkoop. Dis nuuj leekde al vrie gauw, warsjienlik dur de vurm: e dubbel sjeep. Nog ins 100 jaor later mot dis wer vervange were en dis kiër wurd 't good aagepak. An d'r architec zou 't in eder geval neet liegke, want gaene minder es Pierre Cuypers hat ze ontworpe (dae van 't Rijksmuseum en centraal station in Amsterdam). Me nog vurdat dis keerk veerdig is in 1876, hat Tebannet 'n aege keerk geboewd, die al in 1875 veerdig kump. D'r pesjtoër en de keerkelike uvverhaed waor d'r neet bliej mit. De luuj va Tebannet maoge ging mis doe in dis oongewiejde keerk en hubbe al 'nne tiëd neet mie gebeeg. Es ze mit de Posje i Mhaer zun, weigert d'r pesjtoër hun d'r hostie, totdat ze aen vur aen bie hem te beeg zun gegange. Ze were dus in 'n vol keerk vur sjut gezat. Af en toe mot zelfs de marrechaussee ingezat were in dit 'Banholts schisma'. D'r sjtried liegk te eindige es Tebannet i 1881 e rectoraat wurd va Mhaer. Pas 'nne hovve iëw later, in 1937 kriet Tebannet och 't rech va uursjte en litste sacrament en is dan 'n volwaardige parochie. Tebannet hat in dae tiëd 'n aege harmenie gekrege, me ging sjutteriej en och de sjoël wurd nog ummer gedeeld. Tegewoordig voetballe ze zelfs al wer same.

Dit verklaort vurwat Norbik wal 'n ouw mergelkeerk hat, vurwat Mhaer 'n neogotische keerk hat oet d'r 19e iëw en vurwat Tebannet e milkpak, 'n eenvoudige keerk hat zoonder sjpits.

Mhaer (5)

Broonk

't Woord alling al reup bie minnig Mhaerdener geveules en herinneringe op. Dat 't woord 'n dubbele betaekenis hat, dat de processie en de kermis allebei Broonk heesje, zal bekind zie.

Eder jaor op d'r zoondig nao Peenskte trik de Broonk oet. Van oorsjprong is d'r dag van 't Allerhilligst Sacrament - 't broëd dat dur de transsubstantiatie letterlik 't lichaam va Christus wurd - d'r 2e donderdig (en dus 10 daag) nao Peenkste. De processie oë dit sacrament - d'r hostie - mitgedrage en veriërd wurd, trik oet op d'r zoondig daonao. Me in de jaore '60 versjuve väöl durpe hunne daag. Mit de Peenkste is Broonk i Tebannet, de week d'rop i Mhaer en Sint Meerte, op d'r echte dag i Voere, Aesde en Groesjelt, d'r 3e zoondig i Norbik, Mergraote en Ikkelder en d'r 4e zoondig nao Peenkste i Segietere en Misj.

(Päölke Howwe anno 1921)

De Broonk begint mit 't kamersjete op zotterdigaovend nao de mis. Mië es hoonderd kamers were gesjote en zun tot wiëd um Mhaer heen te hure.

E paar oor later, al um 5:00 oor sjmurges, trik 't klaroenkorps va de sjutteriej dur álle sjtraote en were wer kamers gesjote, um ederaen wakker te make en te lotte waete dat 't huuj Broonk is.

Um hof tiën trik dan de Broonk oet, mit sjutteriej, joonkhaed en harmenie, d'r zaank, misdiners en 't keerkbesjtuur, vrolluuj, mansluuj, jonges, maedsjes en alle vlagge en beelde. Zoe gaet de Hillige Anna mit, de Maria, d'r Lambertus en d'r Sebastiaan. Me 't belangriekste is d'r hiemel mit pesjtoër en 't Allerhilligste.

Mhaer hat twie routes: ing nao Bovvene-Mhaer in de eve jaore en ing nao Oonder-Mhaer in de ooneve jaore. Die van Bovvene-Mhaer vertrik richting Oonder-Mhaer en aandersjum. In de eve jaore zun de kapel, 't gemeentehoes en bie d'r Clairbois de rusaltare en in de ooneve jaore bie de bejaarde, bie d'r Lanckohr en de kapel. Es litste wurd ummer nao 't kesjtiël gegange, dao wurd de mis gedoë en dan wurd in de keerk aafgesjlote.

Op mondig is uursj 'n mis vur de gesjtorve lede van de joonkhaed en sjutteriej. Vreuger waore dat twie aparte misse (um 9 en 10 oor), me die zun noe same. Dan is de doejeherdeenking op d'r keerkhof en wurd 't ledegeld betaald in d'r caffie. Dan wurd 'n aubade gebrach op 't kesjtiël en es litste were d'r kapitein van de joonkhaed en d'r kunning van de sjutteriej haemgebrach.

Op dinsdig hat de sjutteriej vur aene kiër in 't jaor bielemennekes. Die howwe roond 'n oor of 6 es uursjte bie d'r kunning e päölke um, dat verseerd is mit greun en sjlingers, és d'r teminste get lekkers aa hingk. Daonao were álle sjtraote i Bovvene-Mhaer gedoe en alle päölkes en barricades were umgehowwe. De joonkhaed danst d'r reij op de versjillende cramignons die de harmenie sjpult. Nao 't kesjtiël wurd och bie pesjtoër e päölke gehowwe en dao kriet d'r kapitein zienge knots, um väör in d'r reij te goe. Dan were och alle sjtraote i Oonder-Mhaer naogegange en wurd gedans en gewals op versjillende coure. D'r litste paol wurd bie de sjmidse gehowwe en dao zal 't nog lang oonrustig blieve.

Mhaer (4)

Kesjtiël va Mhaer

Oë noe 't kesjtiël va Mhaer sjtaet, sjtong vreuger 'nne Romeinse vuur- of seintore, langs d'r Via Mansuerisca, d'r weeg va Trier en Limburg an de Vesdre nao Mestrich en Tongere. I Sjoppem (steenbos) hat in dae tiëd och 'nne Romeinse villa gesjtande, later heropgeboewd in d'r 7e iëw. Tusje die twie hat bovve Gevietsje 'nne Gallo-Romeinse villa gesjtande, genaamd "op de Saele". Warsjienlik is in dae va Sjoppem 't Verdrag va Voere getaekend in 878 dur de naokommelinge va Karel d'r Groete, die ieder al in 870 't Verdrag va Meersje taekende, warsjienlik i Aesde.

't Sjtaene Hoes dat d'r noe sjtaet sjtamt minimaal oet d'r 14e iëw. In dae tiëd bewoend dur Willem van Mere. Zieng naokommelinge Reinson I, II en III gun zich 'van Libeek' neume, warsjienlik umdat ze dao och e kesjtiël houwe dat mesjien belangrieker waor. De erfdochter Barbara trowt mit Jan van Imstenraedt en hunne zoën Jan II wurd in 1487 verheve tot kesjtiëlhiër.

Zienge klingzoën Gerard van Imstenraedt kriet in 1564 'de heerlike rechte' en maog zich dus Hiër va Mhaer neume. Dit betaekent dat de sjiëpebank va Mhaer de hoëge jurisdictie kriet en och d'r doëdsjtraof maog opliegke. Hievur moeste ze ieder nao Voere en moegte ze dus neet oordele uvver levensdelicte. Dit hult och in dat Mhaer 'n galg kriet, die langs d'r Trichterweeg (d'r Via Mansuerisca) i Tebannet kump te sjtoë. Die plaatsj liegk an de grens, liegk hoëg en langs 'nne drukke weëg. Of dao ooit aene aagehange hat, vilt te betwiefele; d'r zun in eder geval ging bewieze gevoonde. In d'r Franse Tiëd woorte die Heerlikhede opgeheve en de galg dus neergehold. Sinds 2011 sjtaet op die plaatsj e momument.

Och zou in dae tiëd de sjutteriej zie opgerich, warsjienlik 1567. E jaor later brik d'r 80-jäörige oorlog oet en de Sjpaanse en Hollensje legers plundere 't land. In 1609 wurd e soort wapesjtilsjtand (12-jäörig besjtand) gesjlote en in dae tiëd wurd 't kesjtiël oetgebreid mit de hoeve d'rumheen. D'r zoën va Gerard, Winant van Imstenraedt, sjeenkt d'r zilvere kunningsvoggel an de sjutteriej, want zië aliantiewape sjtaet d'rop. Hee sjtirf in 1622 en dus is dae voggel minimaal zoe aod. Dao wer 'nne zoën va, Jan Adolf, sjtirf in 1668 zoonder keender en dus kump 't kesjtiël in han va zienge aagetrowde naef Philipp Christoph baron de Loë.

De veerde generatie, Edmond Assuerus de Loë, kriet 't kesjtiël es huweliksgesjeenk en hee gaet d'r wer woene, naodat 't lang bewoend is gewes dur 'nne plaatsjvervanger. Edmond deent uursj in 't Pruusje leger, me gaet later dene vur de Franse en klimt dao och hoëg op (tot senator en kriet zelfs d'r titel graaf). Zienge zoën Frans Karel Anton wurd gebore in 't revolutiejaor 1789 en greujt dus gans op in dae Franse tiëd. Hee gaet juus op tiëd wer nao d'r Pruusje kant, want in 1815 vecht e tenge Napoleon, oë hee zienge zoën nao verneump hat: Otto Napoleon. Frans Karel Anton kriet in 1816 d'r titel 'baron op allen'. Hee hilp in 1821 um de harmenie mit op te richte en in 1825 wurd e kunning (van de sjutteriej). Hee is och 'nne fanatieke Belsj, want in 1830 is hee ing van de opsjtandelinge en wurd e verkoze tot 't Nationaal Congres. Dao nimt e ging zitting in, want e wurd in datzelfde jaor d'r uursjte gouverneur van Belsj Limburg (toen nog ae gehiël en dus gans i Belsj). Daonao nimt e nog zitting in de senaat en wurd e gezant bie 't Hof va Wene. Frans Karel Anton sjtirf in 1838 en e jaor later erkint Nederland pas de Belsje onafhankelikhaed en wurd de grens getrokke. Limburg wurd gesjplits en Mhaer kump mit de res van Oostelik Limburg truuk bie Nederland. Zou dat och gebäörd zie es Frans Karel Anton nog gelaef zou hubbe? Zou vur da mesjie bie 't voetballe dit volksleed gezonge hubbe?

(1830)

Mhaer (3)

D'r Mei-Den

In d'r tiëd van de Romeine laefde hie Kelte en Germane. Die houwe 'n oetgebreide mythologie en dao dank vur os daag van de week nog aan: gonstig, donderdig en vriedig zun verneumd nao de gode Wodan, Donar en Frya. In dae tiëd waor me gans afhankelik van de natuur en 't is neet verwoonderlik dat bronne en bepaalde beum hillig waore. Bronne zurge vur frisj en zuver dreenkwater en beum were dik ouwer wie luuj en komme eder jaor wer opnuuj tot leve. Aeke en linnebeum waore de miest hillige beum en dao woort bevurbeeld rechgesjproke. Och op krusinge sjtonge ze es herkinningspeunt en vur besjerming. Terlinne is verneumd nao zoe'ne lin. Och beum die greun blieve in d'r weenter, es alles afsjtirf, hubbe get speciaals.

Es 't Christendom z'n intraeje daet, were de ouw gebruke neet vergette. Sjterker nog, die zun zoe verankerd in de luuj, dat 't Christendom zich dao aan aanpas. Zoe wurd keersjmes bewus geplaatsj op d'r datum dat de zonnewende is. De luuj vere dan dat de daag langer were en 't leech 't duuster uvverwonne hat. Ze dun dat dur 'nne boom dae greun blief in d'r weenter te versere, es symbool van die uvverwinning. Dae keersjboom hub vur noe nog ummer en is 0% Christelik en 100% heidens. Datzelfde gebäört mit die aeke en linne. Dao wurd e kruus aagehange en zoe is ederaen wer content.

Andere heidense feeste zun Samhain, de nach van 1 november, 't begin van d'r weenter en dus e nuuj jaor. (Kelte tille namelik in weenters en nachte.) In die nach vervaag de grens tusje leve en doëd en komme de doeje truuk op aerd. Um die aaf te sjrikke were kalebasse mit akelige gezichte boete gezat. Precies op de helf van 't jaor is 't Keltische Beltain in de nach vur 1 mei. In Duutsjland heesj die de Walpurgisnach en nog ummer zitte jonges dan e beumke vur 't hoes van hun leefde.

(2005)

In dis regio is dit oetgegreujd tot e gebruuk van 't ganse durp, mit allemaol hun aege karakter. Zoe were an de kante va Valkeberg de denne geklauwd en gewoen op de sjouwers gedrage of getrokke. In Norbik en Tebannet hole ze 'm vur de hillige Brigida of Gerlachus en i Mhaer gewoen 'nne mei-den.

(2008)

Op d'r uursjte zotterdig va mei komme de oongetrowde mansluuj um 6 oor biejae bie d'r kapitein. Dae hat dan al sjpek & ei gemak. Daonao vertrik vur mit pesjtoër en d'r burger nao d'r busj, oë d'r den umgehowwe wurd. Es dae umliegk, blief e deel dao um 'm te versere en te versjlaepe nao de oplaajplaats. De res is truukgegange um de peerd te hole. Die komme allemaol same op d'r durpsplei en um hof 11 wurd mit 'n laeg kar vertrokke nao d'r busj. Dao aagekomme were de peerd oetgesjpanne en wurd d'r verseerde den op de kar gelaje. Dan wurd wer igesjpanne en vertrik vur d'r Loorberg aaf richting Sjlennich. Dao sjtop vur ff um de peerd te lotte dreenke. Dan d'r Piemert op en d'r Wosberig aaf en sjtoppe bie d'r Tinus i Norbik. Dan Mhaerelinsje op en wer sjtoppe bie de Sjmidse. Dao wach vur tot de mis oet is en da laop vur d'r Hoesberg op en draag vur d'r den uvver an de getrowde. Die zitte 'm rech, terwiel de peerd truuk nao haem were gebrach.

(2009)

Mhaer (2)

Historie va Mhaer

Mhaer is oontsjtande roond 't jaor 1000. Vur dae tied waore vurral de rivierdale bewoend en pas later woorte de plateaus ontgonne of 'gekoloniseerd'. Uvver 't plateau va Mergraote lepe wal e paar waeg, me de res waor vurral busj. Aene van die waeg waor d'r Via Mansuerisca, d'r (warsjienlik) Romeinse weeg va Tongere nao Trier en dus tusje Mestrich an de Maas en Limburg an de Vesdre. In Keer heesj e nog ummer de Limburgersjtraot en op Sjilberig d'r Mestrichterweeg.

Mhaer is gekoloniseerd vanoet Voere en hoert toen dus nog bie 't Graafsjap Voere. Dat waor 'n behuurlik belangrieke plaatsj, want dao wurd in 878 't Verdrag va Voere gesjlote tusje de naokommelinge va Karel d'r Groete, dae troewes i Aoke gesjtorve en begrave is, hee woende i Jupille en zieng vurvadere keme va Herstal, dus min of mië e keend van hië.

In 1080 lut d'r graaf 'n vesting boewe i Dalhem en 't graafsjap gaet vanaf dan Dalhem heesje. Zoe'n 150 jaor later, in 1239, wurd d'r graaf Dirk van Hochstaden versjlage dur d'r hertog Hendrik II va Braobent en op die maneer noom hee de mach uvver. Dat wil neet zigke dat 't graafsjap ingelief wurd, me 't wurd 'n personele unie; Hendrik blief hertog va Braobent, me wurd tegeliek och graaf va Dalhem.

Zienge klingzoën, d'r hertog Jan I va Braobent hat vraegel mit d'r graaf va Gelre in d'r Limburgse successieoorlog. D'r hertog Walram IV va Limburg sjtirf i 1280 en 3 jaor later sjtirf zieng enige dochter Irmgard. In 1288 kump dae sjtriëd tot d'r sjlag bie Woeringe, dae gewonne wurd dur d'r Jan, dae noe dus och nog 'ns hertog va Limburg wurd.

De gebiede Dalhem, Limburg, Rode en Valkeberg were dus vanoet Brussel besjtuurd en kriege d'r naam 'Landen van Overmaas'. In 1430 komme ze in Bourgondische han en were same aene van de Zeventien Provinciën. Dis komme in 1482 in Habsburgse han, 't latere Sjpanje. Zeve noordelike provincië verklaore zich in 1581 onafhankelik mit de Acte van Verlatinghe en grofweg gezag bleve de ander 10 Sjpaans. D'r Tachtigjäörige Oorlog zou tot 1648 dore en daonao kump d'r Franse zonnekunning Louis XIV dit gebied inneme. In 100 jaor tiëd wurd Mestrich 3 kiër belegerd en ingenome en dao zal Mhaer zekker de gevolge van oondervoonde hubbe: dur Sjpanje in 1579, dur de Hollendere (Frederik Hendrik) in 1632 en dur de Franse (graaf d'Artagnan) in 1673. Roondtrikkende legers motte laeve van 't land; ze plundere en klauwe hun ete en zalle dat neet zachzinnig gedoë hubbe. Neet gek dat in dae tiëd de sjutteriej va Mhaer 't leve ziet.

Nao d'r Sjpaanse successieoorlog were de Sjpaanse Nederlande bie de Vrede va Utrech va 1713 es e soort wisselgeld gegeve an de Oosteriekse Habsburgers en dat zouwe ze 80 jaor blieve. In dae tiëd hat 't wal bokkeriejers i Valkeberg en Rode (zoe'n 650 besjuldigde en ruum 300 veroordeelde), me gek genog gaene aene i Dalhem of i Mhaer.

In 1793 wurd Mestrich wer 'ns belegerd, dis kiër dur de Franse revolutionaire legers. Die voge de Oosteriekse Nederlande in 1795 bie Frankriek en daomit make ze 'n eind an 't Ancien Regime en dus an 't graafschap Dalhem. Ze make nuuj gebiede, oë oonder och 't Departement Nedermaas. Nao d'r sjlag bie Leipzig (1813) rope de Hollendere d'r zoën va sjtadhouwer Willem V oet tot kunning Willem I. Nao d'r sjlag bie Waterloo (1815) en 't Verdrag va Wene komme de Zuidelike Nederlande bie dat kunninkriek en wurd Willem och groëthertog va Luxemburg, dat deel is van d'r Duutsje boond.

15 jaor lang besjtaet 't Verenigd Koninkrijk der Nederlanden of de Zuidelike hubbe d'r genog va en verklaore zich onafhankelik. 't Departement Nedermaas is dur kunning Willem umgedup tot Limburg, umdat e zoe gan ouw name wil gebruke vur de provincies. Limburg huurt och bie de opstandelinge en hat dus 'nne aege gouverneur nudig. Dae wurd gevoonde i Mhaer; d'r baron waor namelik och 'nne fanatieke Belsj. Nederland erkint in 1839 pas Belsj en de grenze were getrokke: Luxemburg wurd gesjplits, juus wie Limburg. De westelike dele blieve Belsj en de oostelike blieve va Willem. Me umdat d'r Duutsje boond op die maneer e sjtuk groond kwiet is, kump oostelik Limburg och bie d'r Duutsje boond, tot 1866.

't Kin soms gek laope. In 1790 biste nog Oosterieks, daonao Frans, dan Hollensj, dan Belsj en dan wer Hollensj, me tegeliek och Duutsj, in nog ging 50 jaor.

Mhaer (1)

Wiste dat..?

Wiste dat de neo-gothische keerk va Mhaer ontworpe is dur d'r architec Pierre Cuijpers, dae och verantwoordelik is vur 't centraal station en 't rijksmuseum in Amsterdam?

Wiste dat d'r uursjte gouverneur va Belsj Limburg d'r baron va Mhaer waor?

Wiste dat 80 jaor gelaeje Mhaer, Tebannet en Terhoorsj nog ing parochie waore?

Wiste dat 't kesjiël va Mhaer sins d'r 14e iëw bewoend wurd dur dezelfde familie, die zich vanaf 1564 Hiëre va Mhaer maoge neume?

Wiste dat Mhaer al Romeins, Bourgondisch, Sjpaans, Oosterieks, Frans, Duutsj en Belsj is gewes?

Wiste dat Mhaer evvelang bie Brabant hat gehuurd es noe bie Limburg?

Wiste dat in d'r oorlog va '40-'44 i Mhaer eder jaor d'r den woort rechgezat mit 'n Hollensje vlag?

Wiste dat de sjutteriej, de joonkhaed én de harmenie va Mhaer hun oorsjprong veende in de Broonk?