Veroveringe va Mestrich

De belangriekste sjtad in oos umgeving is Mestrich. Hoewal de historie van die sjtad en die van oos umgeving gans aandersj is gelaope, hat häör historie es vestingsjtad toch fleenke invloed gehad op dis umgeving en mit name de veroveringe.

Mestrich is de ouwste sjtad in Nederland die continu bewoend is gebleve. Mè och de ouwste archeologische vonste van Nederland komme oet dat gebied oë de Jeker in de Maas sjtreumt, van zoe'n 250.000 jaor gelaeje. Och de Neanderthalers hubbe d'r zoe'n 35.000 jaor gelaeje gewoend, mè trokke och wer weg. Vanaf zoe'n 5000 jaor v.Chr. is d'r min of mië continu bewoening in dat gebied dur de Keltische Eburone. De uursjte verovering is dur de Romeine en die were later gevolg dur nog tig aander heersjers.

~50 v.Chr.
GAIVS IVLIVS CAESAR (Julius Caesar) verovert gans Gallië. Gans Gallië? Jao, och Mestrich! En op d'r St. Pietersberg wurd e Romeins legerkamp opgerich, 'n castra (vandao plateau van Caestert). Roond 10 v.Chr. wurd de Via Belgica aangelag, de Romeinse heirbaan die van de Franse kus via Tongere, Mestrich en Heële nao Kölle an de Rijn lup. Vanoet Mestrich leep och 'nne (warsjienlik Romeinse) weeg: de Via Mansuerisca via Keer, Bruusterbusj, Tebannet, Terlinne, Teuve, Hommerig nao Limburg an de Vesdre en wiër uvver de Hoge Vene nao Trier. Es uvversjteekplaatsj in de Maas is Mestrich 'Mosa Traiecta' in dae tiëd nog neet väöl mië es e durp, juus wie Wyck (van 't Latiense 'vicus' vur durp of gehuch).

Via Belgica (Tongere-Mestrich-Heële) - Via Mansuerisca (Mestrich-Limburg-Trier)

Och d'r (latere) koetsjweëg Voere-Gulpe en op de markering sjtong de Mhaerder galg

Vreuge Middeliëwe - Merovingers en Karolingers
In d'r 4e iëw verplaatsj d'r bissjop Servaos d'r bissjopszetel van Tongere nao Mestrich. Servatius is in 343 aanwezig op 't Concilie van Sardica (noe Sofia), in 346 op dat van Kölle en in 359-360 in Rimini. Heë zou in 384 gesjtorve zie. Es Servaos d'r uursjte (hillige) bissjop va Mestrich is, is Lambertus d'r 20e bissjop van 670 tot 706 en wurd dan opgevolg dur d'r 21e: Hubertus. Dae is bissjop tot 727, mè verplaatsj d'r bissjopszetel roond 718 nao 't belangrieker gewore en veiligere Luuk. In de volgende Karolingische periode is Mestrich neet mie van weldbelang, mè toch wurd dao in de buurt 't Verdrag va Meersje (of bie Oësj) gesjlote tusje klingzone van Karel d'r Groëte: Karel d'r Kale en Lodewiek d'r Duutsjer in 870, dat dur hun zone wurd bevestigd in 878 in 't Verdrag va Voere en in 880 in 't Verdrag van Ribemont.

881 n.Chr.
De Euregio woort 't machscentrum van de Karolingische dynastie, mit Herstal es hun sjtamsjlot, Luuk mit d'r bissjopszetel en Aoke es 't "Nuje Rome" van Karel d'r Groëte. Nao hem begint 't riëk oetaen te valle en is d'r ummer minder sjprake van 'n centrale mach. De Noormanne zun in dae 9e iëw dur bevolkingsgreuj en hoëgere welvaart op zeuk nao nuuj land en were aangetrokke dur dit machsvacuüm in dis welvarende sjtreek. Zoe wurd Mestrich in 't naojaor van 881 geplunderd dur de Vikinge o.l.v. Roric en Rodulf.

1204 - Hoëge en Late Middeliëwe - Twiëhiërighaed
In d'r sjaduw van Luuk en Aoke greujt Mestrich tot 'n handelsjtad. Ze wurd verdeeld tusje twie parochiekeerke: de Slivvevrowwekeerk is van d'r (Luukse) bissjop en de Servaoskeerk van d'r (Duutsje) keizer. Dae sjeenkt in 1204 de Mestrichse eigendomme van de Servaos an d'r ummer machtiger werende Hertog va Brabant. 't Conflic tusje Luuk en Brabant zou tot 1378 dore. Brabant wurd gesjteund dur d'r Rooms-Duutsje kunning Filips van Zwabe, dae zich in Aoke wil lotte krune. Luuk wurd gesjteund dur 't Graafsjap Loon (noe Belsj-Limburg) en d'r tengekunning Otto IV. In november of december van 1204 bezitte de legers van Luuk-Loon de sjtad Mestrich korte tiëd en verwoeste de (Romeinse) Maasbrugk.

D'r Hertog verliënt in 1229 't rech um 'nne sjtaene sjtadsmoër te boëwe, oë de Hilpoort nog van uvver is en in 1375 wurd dae sjtadsmoër fleenk oetgebreid.

1267
Hendrik III waor Hertog va Gelre en tegeliek Bissjop va Luuk en dus uvver de klingere hilf va Mestrich. Nao d'r doëd van d'r Brabantse hertog, wie zieng zone nog minderjäörig waore, ziet Hendrik kans um 'n eind te make an de Brabantse expansie. De Luukenerre bezitte de sjtad 2 jaor lank, vernele d'r Wycker verdedigingstore, de Romeinse maasbrugk en de dingbank en de galg op d'r Vriethof, es taeke dat alling Luuk de hoëg jurisdictie hat. In 1269 wurd de twiehiërighaed hersjtild, mè de expansie van Brabant gaet dur, zoe winne ze in 1288 d'r Sjlag bie Woeringe en verkriege daomit de successierechte van 't Hertogdom Limburg.

1297, 1303, 1334
D'r preens-bissjop Hugo van Chalon en de breurs Jan & Pieter van preens-bissjop Hendrik III van Bar belegere Mestrich in 1297 resp. 1303, mè motte hun aanval opgeve. In 1334 is Brabant in oorlog mit Luuk, Gelre, Gulik, Kölle, Luxemburg enz. Die bezitte op 11 maart de burcht van Rode i Keerkrao en umdat de Mestrichtenerre de Brabantse legers oongehinderd de Maas uvver hubbe lotte sjteke (op waeg nao Keerkrao) kump preens-bissjop Adolf van der Mark verhaol hole en motte de inwoeners 16.000 gulde betale. Op 16 maart 1334 wurd in 'n oorkonde bepaald dat Mestrich neutraal mot blieve.

1312, 1374, 1407-'08
De Preens-Bissjoppe va Luuk hubbe e paar kiër motte vluchte vur hun opsjtandige inwoeners. Zoe moeste Adolf van der Mark in 1312, Jan van Arkel in 1374 en Jan van Beieren in d'r weenter van 1407-'08 nao Mestrich vluchte. De Luukenerre damde in dae litste weenter de Jeker aaf en belegerde de sjtad mit brandbomme, sjting en zelfs mit liëke. Mit hulp van boetenaaf woorte de opsjtandige Luukenerre gesjtraof, väöl opgehange an d'r sjtadsmoër en d'r burgemaester va Luuk woort onthoof en geverendeeld op d'r Vriethof.

In 1535 were 15 protestantste anabaptiste geëxecuteerd op d'r brandsjtapel en in september 1539 is 'r zelfs 'nne opsjtand, "de Trichter Oploop". In 1566 were tijdens d'r Beeldesjturm och i Mestrich keerke en beelde geplunderd. Hiedur lut Margaretha va Parma in 1567 e Sjpaans garnizoen i Mestrich legere. Umdat dis seldaote neet betaald kraoge, gonge ze plundere ("Sjpaanse furie") en verlotte oeteindelik op 27 april 1577 de sjtad. E jaor later in 1578 wurd Margaretha es landvoogdes opgevolg dur Alexander Farnese, d'r latere Hertog va Parma, dae gebiede wil truukverovere op de Hollendere.

1579
Nog in dat jaor 1578 verovert Farnese de sjtaej Limburg, Valkeberg en Dalhem. Op 8 maart 1579 daet heë nog e amnestievursjtil an de sjtad, um zich uvver te geve mit behaod van alle privileges en um alling 't Katholieke geleuf te erkinne. Mè dit wurd aafgeweze en zoe begint de belegering va Mestrich. Heë sjluut de sjtad gans in mit 'n soort 2e sjtadsmoër, mit 4 forte op de west- en 2 op de oostoever. De Maas sjluut heë an allebei de kante aaf mit sjeepsbrugke, die och 't contac verzurge tusje de oevers. De bekans 20.000 seldaote zun gelegerd in de durpe roond Mestrich. 't Hollensje garnizoen in de sjtad tilt zoe'n 1.200 man, aangevuld mit 6.000 bewapende burgers.

Beleg va Mestrich in 1579

Farnese vilt in de uursjte weke de Brusselse Poort aan, daonao de Tongersje en dan de Boschpoort. Dit gebäört neet alling mit kanonne óp d'r groond, mè och dur sappeurs oonder d'r groond. Die probere d'r moër van oonder op te blaoze, mè komme dik oet op tengetunnels, oë hun kokend water of vuur te wachte sjtaet. Op 9 april wit Farnese e look bie de Boschpoort te sjloe en vilt dao aan. In dat gevech sjneuvele 2.000 seldaote; evveväöl es in de 4 weke tot dan toe. Oondertusje probeert Willem van Oranje geld in te zamele um de belegerers aan te valle en de sjtad te ontzitte. De Mestrichtenerre hubbe vur de Brusselse Poort 'n klae fort ('n redoute of ravelijn) opgeworpe en 't kos Farnese 2.000 man en 5 weke um dae in te neme. Hienao lut heë de poort besjete, de Mestrichtenerre trikke zich truuk achter 'n 2e versjansing en in dis 9 aanvalle - die alle 9 were afgesjlage - rak bevelhubber Sebastiaan Tapijn gewond en sjneuvele al biejaen 3.000 luuj. Oeteindelik kump Jan van Nassau mit 'n versjterking van 3 à 4.000 cavaleriste, aangevuld mit doezende man vootvolk, mè heë durft 't neet op te neme tenge de Sjpanjaarde. Oondertusje wurd de situatie in de sjtad oonhaodbaar: luuj lieje an hongersnood en boektyfus. 't Garnizoen hat zich nog wille uvvergeve, mè woort tengegehotte dur de burgers, opgehits dur predikante.

"De Stadt Maastricht, door den Prins van Parma met storm verovert"

Op 28 juni ziet 'nne Sjpaanse seldaot dat de Brusselse Poort nauweliks verdedigd wurd en Farnese vilt op versjillende plaatsje tegeliek aan. De burgers die koeste ontkomme an de Sjpaanse seldaote, vluchte massaal uvver de Servaosbrugk nao Wyck, mè die waor ieder verzjwak es verdediging, dus väöle verdroonke in de Maas (zjwart/wit-taekening). De bevelhubbers Tapijn en Schwarzenberg bezjwieke get later an hun verwondinge. Umdat Mestrich zich neet hat uvvergegeve, moegte de Sjpanjaarde de sjtad driej daag lang plundere. Dit gebäörde dan och volop en terwiel Farnese zelf mit koorts in bid liegk, were noch vrolluuj, noch keender, noch bejaarde gesjpaard; de sjtad liegk vol mit liëke. Hiedur hilt Farnese pas op 2 juli zienge intocht en sjeenkt de sjtad (es boetedoening?) 't verguld zilvere boorsjbeeld va Sint Servaos, dat nog eder 7 jaor dur de sjtad gedrage en aanbede wurd en dat betaald is mit Mestrichs blood...

Mestrich blief diek 50 jaor oonder Sjpaans besjtuur, van 1579 tot 1632.

Frederik Hendrik belegert Mestrich in 1632 (<-Zuid-Noord->)

1632
In juni van 1632 herovert Frederik Hendrik de sjtaej Venlo, Remung en Sittard op de Sjpanjaarde. Op 9 juni kump e aan bie Mestrich mit zoe'n 4.000 cavaleriste en 17.000 man vootvolk, mit name heurlinge. De belegering is oongevaer 't zelfde es 50 jaor ieder, mè noe precies aandersjum. Och noe woort de sjtad ingesjlote mit 'nne moër (taekening) en och noe mit 2 aangelagde brugke uvver de Maas. Dis kiër sjteune de Mestrichtenerre 't Sjpaanse garnizoen van 3.000 man, mit oongevaer evveväöl bewapende burgers.

Op 2 juli kump 'r Sjpaanse versjterking, mè juus wie de Hollendere in 1579, durve dis neet aan te valle, umdat ze de aanvallers te sjterk achtte. Op 17 augustus kump 'r nog 'nne kiër Sjpaanse versjterking en die valle de Hollensje belegerers aan bie Amby. De Sjpanjaarde o.l.v. Graaf van Pappenheim motte zich op 21 augustus truuktrikke en sjtille 'n wapesjtilsjtand vur, dae 'nne dag later getaekend wurd.

Frederik Hendrik ziet de Sjpaanse troepe vertrikke op 22 augustus

Umdat de sjtad zichzelf hat uvvergegeve, maog 'r dus neet geplunderd were en volge och nauweliks represailles op Katholieke. Ze kriege zelfs godsdeensvriejhaed en were geliek behandeld es protestante. Wal were de St.Matthiaskeerk (tot 1802) en de St.Janskeerk (noe nog) protestants. Och de twiehiërighaed va Mestrich blief besjtoon, dus Luuk behult z'n mach en de Hollendere neme de plaatsj in van de Hertoge va Brabant. 'n Echte poging um Mestrich te herovere dun de Sjpanjaarde neet mie, mè wal volge d'r ruilpoginge: in 1633 vanoet de Sjpanjaarde die Mestrich wille ruile tenge Breda en in 1635 vanoet de Sjtaatse tenge de (noe Duutsje) sjtad Geldern. In 1646 wil Frederik Hendrik Mestrich nog ruile tenge Antwerpe, mè wurd tengegehotte dur de Sjtate van Hollend en West-Friesland.

(Sjpaans fort Navagne an de Maas tusje Moelinge en Aesde)

Nao de uvvergave boewe de Sjpanjaarde 't fort Navagne an de Maas en ze herovere Remung en Venlo en in 1638 probere ze Mestrich binne te komme dur seldaote um te gelle. Die were echter opgepak en onthoofd. In totaal were 22 verdachte gemarteld, 10 ter doëd veroordeeld, mè aene wit te ontsjnappe nao Navagne. Van die 9 were Vief Köp (oonder hun och päöterke Vinck) op päöl gezat richting de Sjpanjaarde. Umdat de Jezuïete en Franciscane es medeplichtig were gezie, were die oet de sjtad verbanne.

1673
Nao d'r 80-jäörige en 30-jäörige oorlog wurd in 1648 de Vrede va Munster getaekend, mè die zou neet lang dore. D'r Franse Zonnekunning Louis XIV wil Frankriek oetbreide tot natuurlikke grenze, zoewie de Noordzië. Heë begint dus in 't Hollensje rampjaor 1672 'n veroveringstoch dur de Sjpaanse en Hollensje Nederlande, verovert Gent en Brussel en sjtaet in mei 1672 an de poorte va Mestrich, mè nimt 't (nog) neet in. Es vurzurg lut d'r Hollensje sjtadhouwer Willem III (later och kunning van Ingeland) de burcht va Valkeberg opblaoze. Pas e jaor later, op 13 juni 1673 begint de Franse belegering. Es Charles de Batz de Castelmore - better bekind es Graaf d'Artagnan - vanoet 't weste e sjtuk sjtadsmoër verovert, sjikt kunning Louis de generaals en maarsjalke haeversj, um zelf de zege op te eise en te kinne vere op 't Hoëgfiës van St.Jan (24 juni). Dit luk 'm aanvankelik neet en pas naodat d'Artagnan op 25 juni dur 'n musketkoggel (dus dur 'nne musketeer..) sjneuvelt, wurd zjoër artillerie iggezat en gief Mestrich zich op 26 juni uvver.

(Inname va Mestrich dur Louis XIV, Porte Saint-Denis i Paries)

1676
Op 6 juli 1676 sjlete Sjtaatse, Sjpaanse en Oosteriekse legers Mestrich in en op 21 juli beginne ze oonder aanveuring van preens Willem III de belegering. Dit luk hun neet, tot ze op 17 augustus 'nne Franse breef oondersjeppe dae de koms van versjterking aankondig. De belegerers geve de aanval op en op 27 augustus kump de Franse versjterking aan. Pas 2 jaor later, in 1678, wurd de Vrede van Nijmege gesjlote en kump Mestrich truuk in Hollensje han.

1748
In d'r Oosteriekse Successieoorlog sjtun o.a. Frankriek en Sjpanje tengenuvver de - in hun owwe zjwakke - Oosteriekse (of Duutsj-Roomse) keizerin Maria-Theresia en häör bondgenote Ingeland en de Hollensje Republiek. Zoe wint Frankriek op 2 juli 1747 d'r Sjlag bie Lafelt, tusje Riemst en Vroenhove, oë 150.000 seldaote tengenuvveraen sjtunt, oëvan diek 5.000 sjneuvele en 10.000 gewond rake.
E jaor later, op 11 april 1748, sjlete de Franse Mestrich in. De belegering dur Maurits van Saksen wurd oonderbroke es op 3 mei nuujs oet Aoke kump dat dao 'n vrede is gesjlote. Op 7 mei gief 't Mestrichs garnizoen zich uvver en op 10 mei verlotte ze de sjtad. De Franse neme de sjtad in, mè in oktober wurd de Vrede va Aoke getaekend en in februari verlotte de Franse Mestrich en op 26 maart kiërt 't Hollensj-Oosteriekse garnizoen truuk.

1793 & 1794
De Franse revolutionaire legers verovere same mit Luukse revolutionaire in november 1792 de Oosteriekse Nederlande en oonder bevel van De Miranda probere ze tusje 6 februari en 3 maart tevergeefs Mestrich te verovere. Hienao were de Franse wer verdreve oet hun veroverde gebiede, mè e jaor later veure ze de deensplich in en komme ze truuk. Op 17 en 18 september winne de Franse d'r Sjlag bie Sprimont en op 19 september beginne ze de belegering va Mestrich. De 3 eise tot uvvergave van Kléber were op 1, 14 en 31 oktober aafgeweze, oëmit 't bombardement begint. Nao dreiging van nog zjoërder gesjut, sjmeke de inwoeners um uvvergave en dat gebäört op 4 november. Bernadotte wurd beneumd tot militair gouverneur va Mestrich, dat hoofsjtad wurd van 't nuje Departement van de Nedermaas, en heë zou later furore make es generaal oonder Napoleon en daonao zelfs kunning va Zjwede were.

1814
Mestrich zou 20 jaor lang Frans blieve, mè nao de mislukte toch nao Rusland (1812) en de nederlaag in d'r Sjlag bie Leipzig (oktober 1813) were de Franse dur bekans alle Europese legers truukgedreve en wurd Mestrich vanaf januari 1814 umsingeld, mè neet besjote, dus ieder 'n blokkade dan 'n belegering. Dis legers sjtun oetgerekkend oonder bevel van d'r oondertusje Zjweedse kroënpreens en maarsjalk Bernadotte. De Franse legers blieve i Mestrich, och es op 6 april Napoleon (gedwonge) aafsjtand daet van d'r troën en ze zjwaere zelfs troëw an d'r nuje Franse kunning Louis XVIII. Es op 19 april de vraej wurd getaekend, verlotte ze Mestrich. Op 3 mei arrivere de uursjte Hollensje seldaote en op 1 augustus wurd de sjtad uvvergedrage an Willem I.

1830-'39 & 1940-'44
In d'r Belsje opsjtand blief Mestrich e Hollensj (militair) bolwirk in 'n volledig Belsje provincie: Limburg. Pas es de vraej wurd getaekend in Londe, daet Willem I afsjtand van de Belsje provincies, mè kriet Oost-Limburg en Oost-Luxemburg truuk. Op 10 mei 1940 wurd Mestrich veroverd dur de Duutsjers, totdat ze op 13 september 1944 bevrijd wurd dur de Amerikaanse geallieerde.