Historie 7

In de 7e en litste serie uvver de historie, besjrief eech de aafgelaope 2500 jaor. De groetste verandering - de Neolitische Revolutie (van jager tot boer) - liegk dan al achter oos, mè de technologische, wetensjappelikke en tal van aander oontdikkinge leide tot hiel groete veranderinge. Zoe zunt luuj op vaste plaatsje goon woene, greuje durpe oet tot sjtaej en greuje sjtadssjtate oet tot weldrieke. Mè lang neet alles gebäört tegeliek: zoe wurd India ('t Verre Ooste) pas dur Alexander d'r Groëte oontdik (vanoet Westers perspektief), wurd 't Christendom pas dur Constantijn d'r Groëte 'n officiële (weld-) religie, wurd oos sjrif vur e groët deel pas dur Karel d'r Groëte oetgevoonde, wurd de Christelikke jaortilling pas 1100 jaor gelaeje iggeveurd, wurd Groenland/Amerika diek 1000 jaor gelaeje oontdik dur Vikinge, were DCCC jaor gelaeje de Romeinse ciefers vervange dur Indische/Arabische ciefers, vilt 550 jaor gelaeje pas 't (Oost) Romeinse (Byzantijnse) Riek en wurd roond dae tiëd de bookdrukkuns in Europa geïntroduceerd.

500 - Feniciërs vare es uursjte um Afrika heen
475 - Confucius in China
450 - "Nul" wurd oetgevoonde
425 - Hallstatt- wurd La Tène-cultuur in Centraal Europa
400 - Socrates in Klassieke Griekeland / Boeddha in India
375 - Hippokrates liegkt basis vur moderne geneeskunde
350 - Plato
325 - Aristoteles / Alexander d'r Groëte: begin Hellinisme
300 -
275 - Rome onderwerpt gans Italië en versjlaet Hannibal / Heliocentrisme dur Aristarchus
250
225
200 - Begin boew van uursjte deel Chinese Moër
175
150 v.Chr. - Romeine gebruke beton / Chineze gebruke papier
125 v.Chr. - Via de Zijderoute wurd handelswaar en cultuur oetgewisseld
100 v.Chr.
75 v.Chr. - Spartacus leidt sjlaveopsjtand / Rome verovert Athene
50 v.Chr. - Caesar (Rome) verovert Gallië en liegkt heirbane aan (Via Belgica, Via Mansuerisca)
25 v.Chr. - "Nul" bie Maya's ('36) / Rome verovert Egypte ('30) / Rome wurd 'n Keizerriek ('27)
1 n.Chr. - Germaanse Arminius versjlaet Romeinse Varus bie Teutoburgerwoud
25 n.Chr. - Krusiging van Jezus, begin versjpreiding Christendom (Petrus & Paulus nao Rome)
50 n.Chr.
75 n.Chr.
100 n.Chr. - Gesjrifte oet Nuuj-Testament were gesjreve (90-120)
125 n.Chr. - Juudse Diaspora oet Midde-Ooste
150 n.Chr. - Romeinse Gouden Eeuw

200

250 - Christene were getolereerd in Romeinse Riëk

300 - Keizer Constantijn sjtaet godsdeensvriejhaed toe (313)
325 - Concilies (Nicea, Constantinopel, Hippo en Carthago) make aenhaed van Christendom
350
375
400 - Constantinopel (gesjtich in 330) wurd hoofsjtad van 't Oost-Romeinse Riëk (390)

450
476 - Einde West-Romeinse Riëk
500 - Clovis?

550

600

650 - Mohammeds volgelinge verovere sjnel Midde-Ooste en Noord-Afrika

700
732 - Karel Martel sjtopt Islamitische expansie dur Rahman bie Tours-Poitiers (en Narbonne)
762 - Bagdad wurd gesjtich

800 - Karel d'r Groëte wurd in Rome tot Keizer gekruund

850

900 - Christelikke Jaortilling wurd ingeveurd

950 - De Vikinge (Erik d'r Roeje) oontdikke Groenland

1000

1050 - Oosters Schisma tusje Orthodox en Katholiek

1100 - Begin Kruustochte

1150 - Renaissance van 12e iëw

1200 - Fibonacci veurt Indische/Arabische ciefers in

1250 - Buskroët

1300

1350 - Zjwarte Doëd / Pest wurd d'r doëd vur 1/3 van Europese bevolking

1400

1450 - Bookdrukkuns / '53 Val Constantinopel: Einde Oost-Romeinse/Byzantijnse Riëk
1492 - Christopher Columbus oontdik Amerika, gevolg dur andere oontdikkingsreize
1500 - Renaissance in Zuid en Centraal Europa / Humanisme / Reformatie
1529 - Beleg van Wenen dur Súleyman I mislukt
1543 - Heliocentrisme dur Copernicus / Godsdeensoorloge
1582 - Gregoriaanse Kalender vervingt d'r Juliaanse (100 wurd 97 sjrikkeldaag in 400 jaor)
1606 - Australië wurd oontdik dur Willem Jansz, James Cook en Abel Tasman
1625 - Lippershey, Galilei, Huygens ontwikkele telescope en oontdikke nuuj planete / monde
1641 - Rationalisme dur Descartes
1683 - Beleg van Wenen dur Mehmet IV mislukt / Gravitatiewet van Isaac Newton ('87)
1700 - Absolutisme (o.a. Zonnekunning Louis XIV)
1725 - De Verlichting leidt tot empirische wetesjap en bevrijding van d'r gewoëne burger
1750 - Veersjlagsjtilsel (zoonder braak) vervingt driejsjlagsjtilsel
1776 - Amerikaanse en Franse Revolutie ('89) / Einde 'Ancien Regime'
1800 - Napoleon hersjtilt Katholieke keerk en veurt burgerlikke sjtand en metriek sjtilsel in
1825 - Kolonisatie van Afrika / Begin Nationalisme / Fotografie ('30) en Telegrafie ('40)
1850 - Sjtoom en sjtroom (nuje transport, communicatie en brandsjtoffe) - Evolutietheorie ('59)
1875 - Einde sjlaverniej ('63) / Telefonie ('76) / Oto's en vleegmesjienge / Laopende band
1900 - Nationalisme & Mondialisering leide tot oorloge / Film & Radiotelegrafie ('94), Radio ('06)
1923 - Emancipatie van vrolluuj (later kleurlinge en GLBT) / Algemeen kiesrecht / Televisie ('23)
1945 - Oprichting Verenigde Naties / Dekolonisatie / Atoombomme-Kernenergie
1975 - Uursjte miensj in de ruimte (Joeri Gagarin '61) en op d'r Mond (Neil Armstrong '69)
2000 - Digitale Revolutie (computers, mobiels, internet)
2025 - De weldbevolking bereikt 7 miljard ('12) oëvan de helf in sjtaej woent ('08)