Hoebele

Veer grenze en mer driej lan?

(vlag va Neutraal-Moresnet)

Wae wal ‘ns op ’t Driejlandepeunt i Vols gewes is, hat uvver dizze weeg gevare: d’r Veer-grenze-weeg. Umdat bovenop dae Volserberg ging kloëte te doe is, moste deech dan wal aafgevrog hubbe: “Wie kin ’t veer grenze hubbe op e driej-lande-peunt?” ’t Klop dat ’t noe mer driej grenze zun, mè dat is nog ging 100 jaor zoe! ‘t Veerde land waor aeglik zelfs gae land!

(poskaart mit de groete oet Nederland, Duutsjland, Belsj én Neutraal-Gebiet)

Wae de geschiedenis van dis sjtreek kint, wit dat dit vreuger ‘n lappedikke gewes is. Dao keem ’n eind aan wie de Franse revolutionaire dis sjtreek veroverde en d’r aen Frans departement va makde. Nao dae Franse tiëd, nao d’r Sjlag bie Waterloo i 1815, is de kaart van Europa hertaekend bie ’t Verdrag va Wene. In d’r vurrige Klabatter hub d’r geleze dat ’t Verdrag va Voere neet lang sjtand hat gehouwe. Dat va Wene hou väöl mië impact en zieste zelfs nog truuk in oze tiëd. De Oosteriekse Nederlande en de Hollensje Republiek woorte samegevoeg in aen Verenigd Kunninkriek der Nederlande. Daovan woorte de grenze pas bepaald i Aoke i 1816. Mè d’r woort ’n faot gemak.

(seldaote van de 3 echte lan)

Oë noe de Belsje plaatsj Kelmis liegk, loog in dae tiëd ’n zeenkkoel, de groetste va Europa! ’t Lestige van zeenk is, dat ’t bie verhitting hiel gauw verdamp. Sins 1746 wis me wieste mit houtskool zeenk wins oet ’t mineraal kalamijn. Dit verklaort drek d’r Franse naam vur Kelmis: “La Calamine”. Dit waor toen nog mer e gehuch van 256 luuj, bovenop d’r Altenberg (of Vieille Montagne) dat bie de plaatsj Moresnet hoërt. Die gemeente Moresnet waor noe precies ’t probleem, want volges aen artikel in ’t verdrag hoërt ’t bie de Hollendere, volges e ander artikel bie de Pruusje.

(deling van de gemeente Moresnet / locatie ten zuide van Vols en Aoke)

Umdat zeenk vur bekans alles gebruuk kin were, woolte allebei de lan die koel hubbe. Mè nog belangrieker: d’r andere moeg ’t neet kriege! Dus woort ’n compromis gesjlote: ze kraoge ’t allebei neet! ’t Weste van de gemeente (mit de plaatsj Moresnet zelf) keem bie de Nederlande; ’t ooste bie de Pruusje en ’t midde (mit de zeenkkoel) blaef neutraal. “Neutraal Moresnet” dus. De Hollensje witte golde hie neet, noch de Pruusje, dus blaeve de Franse witte gelde, de “Code Napoleon”. D’r burgemaester waor d’r baas van ‘t condominium. Heë hou ging politie, mè precies aene veldwachter. D’r waor aene commissaris (zigk mer ambassadeur) van de Hollendere en aene van de Pruusje. ’t Gebied waor 3,4 km2, nog klinger wie de ouw gemeente Mhaer!

(Ingeklemd tusje Nederland en Pruusje, later Belsj en Duutsjland)

Wie Belsj in 1839 ’n aege land woort, trokke ze de grens va Vols pies an de Noordzië. Vanaf dat moment woort d’r Hollensje commissaris vervange dur ‘nne Belsj en woort Vols dus och e “veerlandepeunt”! In dae tiëd greujde Kelmis va 256 nao 4668 inwoeners. Neet alling de luuj die dao keme werke, mè och onsjnapte gevangene en luuj die de deensplich woolte oont-wiëke. D’r moeg och legaal alcohol gesjtook were en d’r golde wienig inveur- of belanstingraegels. D’r waore relatief väöl caffies, mè toch woort d’r 7 kiër mië drank gesjtook dan versjud woort. ’t Woort uvver de grens verkoch es “Altenberger Mineralwasser”. ’t Waor dus e paradiës vur sjmokkel en boetesjtenders.

(Wape mit d'r Liëuw, Adelaar en hamer & sikkel)

D’r burgemaester – soms och directeur van de koel – regeerde alling, want d’r sjtong gaene bovve hem. Och waor d’r in ’t begin gaene gemeenteraod. Later keem dae d’r wal, mè de 10 lede woorte dur d’r burge-maester zelf gekoze en ze houwe alling ’n adviserende taak. ’t Volk hou niks te zigke en de burgers waore zelfs sjtateloos. D’r keme af en toe Hollensje of Pruusje rechters, die zake moeste toetse an die Code Napoleon, die dus neet koes verandere. Zoe waor gokke neet verboje en wie dat in Belsj wal gebäörde, sjpulde e hotel dao handig op in. Totdat Pruusje en Belsje seldaote ingrepe, want ’n samesjoëling van mië wie 20 luuj waor dan wal wer verboje.

(Aege poszegel en aege meunte)

Toch koes dao neet alles. De deensplich gong in 1847 och gelde vur de Belsje die dao woende en e paar jaor later vur de Pruusje. Mè neet vur de luuj die dao vantevurre al woende. Och wie ze zelf poszegele gonge drukke en zelfs aege meunte, woorte ze truukgeflote dur de twie commissarisse. Ze hoërte dan wal neet bie aene van de twie lan; e aege land were, dat gong toch ech te wiëd! D’r waore och väöl adopties, want oongeweunsj zjwangere vrolluuj koeste i Moresnet goe bevalle en ’t keend lotte adoptere. Umdat d’r och ging liërplich waor, werkde die keender al gauw in de koel. Die woort gerund dur ’t bedrief Vieille Montagne, d’r groetste werkgever dus; dat och de sjoël, ’t hospitaal en ’n bank runde en väöl hoezer in bezit hou. Och waore d’r väöl vereniginge (harmonie, gymnastiek, toneel enz.) geliëerd an de koel. Die zeenkkoel zelf, de besjtaonsraej va Neutraal Moresnet, waor troewes al in 1885 oetgeput.

(Harmonie van Veille Montagne, opger. 1853)

D’r officiële meunt waor d’r Franse franc, mè Hollensje guldes, Duutsje marke en later Belsje francs woorte och geaccepteerd. De luuj kalde plat, Duutsj, Hollensj of Frans. ’t Sjoenste verhaol is wal dat ’t gebied och de aandach trok van de Esperantiste. Esperanto is ’n seempele kunstaal die in 1887 woort bedach dur ‘nne Poolse juud, mit es ideaal dat ederaen zich uvver de ganse weld zou kinne versjtoon. Dis bewaeging vestigde in 1908 hun basis in Neutraal Moresnet en woolte dao hun “Amikejo” (vriendplaats) sjtichte. ‘t Woort nooit de officiële taal, want de bewaeging woolt zich oeteindelik lever neet beende an mer aen gebied. Toch kalle sommige luuj i Kelmis de taal noe nog en zun d’r nog ummer biejaenkomste van Esperantiste, mit leedsjes en toneel in die taal.

(ansichtkaart mit de 3 sjtaatshoofde)

Dit hat zoe gedoort pies dat i 1914 de Pruusje Belsj binnevele en d’r Uursjte Weldoorlog oetbrook. Och Neutraal Moresnet woort bezat en nao d’r oorlog kraog Belsj ter compensatie e fleenk sjtuk land d’r bie. Neutraal Moresnet keem same mit Eupe, Malmedy en Sankt Vith (de Oostkantons) bie Belsj, mit ’t Verdrag va Versaille i 1919. In artikel 32 sjtaet letterlik: "Duitsland erkent de volkomen soevereiniteit van België over het gehele betwiste gebied van Moresnet". Op die maneer keem d’r nao diek 100 jaor ’n eind an e neutraal mè sjpannend gebied en woort d’r Volserberg wer e driejlandepeunt!