Dit jaor is 't precies 1200 jaor gelaeje dat ozze Karel (warsjienlik gebore i Hersjtal (Luuk) en gesjtorve i Aoke), kunning Karel, keizer Karel, Karel d'r Groëte is gesjtorve. Um precies te zie op 28 januari in 't jaor 814. Alling hoosj dat toen nog neet 814, want de Christelike jaortilling (
nao Christus) is pas iggeveurd in d'r 10e en 11e ieuw. In de Romeinse tilling waor 't toen 1567 A.U.C. -
ab urbe condita, sins de sjtichting va de sjtad Rome.
Val va Rome?
En Romeine, dát waore ze toen nog. Ochal krieg veer op sjoël geliërd dat Rome 'gevalle' is in 476 dur de invallende barbare, de Hunne en Vandale, me in versjlage oet dae tied sjprik gae miensj van 'n "val". Um te beginne waor Rome al lang neet mie de enige hoofsjtad, want Constantijn d'r Groëte had al in 330 Byzantium umgedup tot 'Nova Roma', dat later dus Constantinopel gaet heesje. 65 jaor later, in 395, wurd Byzantium de hoofsjtad van 't Oost-Romeinse (of Byzantijnse) Riek en Rome blief hoofsjtad van 't Weste. 't Byzantijnse zou blieve besjtoon tot de (dis kier wal echte) "val" van Constantinopel op 29 mei 1453.
Rome kin neet valle!
Wal zun de Romeinse legers in d'r 4e en 5e ieuw langsem truukgetrokke oet de provincies. Och is de economie en handel fleenk aafgenome. Vantevurre woorte (juus wie noe) dinger gemak oë dat 't gojjekaopste waor en daonao doezende kilometers versjeep. Dat zieste nao d'r 5e ieuw neet mie. Och zun tusje d'r 5e en 9e ieuw ging ech groete geboewe, zoe wie kathedrale, mie geboewd. Me Rome is nooit "gevalle". Zelfs nao 't aafzitte van d'r litste keizer van 't Weste - Romulus Augustulus dur Odoaker - waore d'r nog ummer Romeinse keizers: in Constantinopel! De luuj laefde vur hun geveul nog ummer in 't Romeinse Riek, want kunning Clovis waor in 507 al beneump tot consul van d'r keizer. Dit hou och te make mit de "Vierrijkenleer", de
Translatio Imperii. Hiëronymus hult dit oet 't biebelbook Daniël: e beeld mit 'nne kop va gaod, erm va zilver, boek va broons en bing va iezer. Dit zou sjtoe vur veer weldrieke: Babylonië, Mede & Perze, Macedonië en 't Romeinse Riek, gevolg dur 't viefde: 't Riek Gods, dus 't eind van dis weld. En zoelang dis weld neet vergange is, mot vur dus wal nog laeve in 't Romeinse Riek!
(Vierrijkenleer in Daniël volges Hiëronymus, Translatio Imperii)
Nuje keizer?
De luuj laefde dus nog in 't Romeinse Riek en me keek nog ummer oet nao 'nne nuje keizer van 't Weste, dae de volke en kunninge zou herenige of uvverwinne en vervolges uvver 't Weste kin heersje. De Karolingers houwe hun Riek oonder Karel Martel en zienge zoon Pepijn d'r Korte al fleenk oetgebreid en klingzoon Karel d'r Groëte gong gewoen dur mit verovere. Wie groeter zië Riek woord, wie mië me in hem d'r nuje keizer gong zie. Me dat verovere deeg e neet zoemer. Belangriekste raej waor dat in 't Weste nauweliks nog belasting geheve woord / koes were, in tengesjtilling tot in 't Byzantijnse, Perzische en Islamitische Riek. D'r kunning hou gae geld vur ambtenerre, legers en um zieng adel te vrund te hotte en dus moeste ze consjtant oorlog veure, mit de belofte dat es ze mitdege, ze 'n dael van de buit en van 't land zouwe kriege. D'r kunning waor dus och continu in uvverliegk mit dae adel. De kins zelfs zigke dat dao de Europese democratie is begonne!
Gekruund of lotte krune?
Op keersjdag 800 zou Karel dur d'r Paus (Leo III) tot keizer zie gekruund. Volges biograaf Einhard zou Karel gezag hubbe, dat es e dit gewaete hou, heë neet nao binne wuur gegange. Mè Karel mót dit gewaete hubbe. Paus Leo wurd in 795 gekoze en sjikt drek d'r sjluttel va Petrus nao Karel, es besjermer va de keerk. D'r Paus (dae in dae tied nog nauweliks mach hou) hou neet de sjteun va de adel i Rome en nao besjuldiginge wurd in 799 'nne aansjlag op 'm gepleeg. Leo vluch nao Karel i Paderborn en es Karel nao Rome kump, lut heë d'r Paus 'nne eed aafliegke op 23 december, oëmit d'r Paus de besjuldiginge afwies. Och zun d'r aanwiezinge dat d'r al contacte hieuvver zun gewes mit de keizerin Irene va Byzantium. Umdat ederaen Karel al zoog es nuje Keizer, waor de kruning alling mer 'n bevestiging daovan. Typisch is och dat sommige bronne zigke dat Karel kneelde vur d'r Paus en volges andere precies aandersjum. In 812 wurd Karel erkind es Keizer dur 't Ooste. En in 813 wurd Lodewiek (op dat moment nog zienge enige zoon) tot medekeizer gekruund, neet dur d'r Paus, mè dur Karel zelf!
.jpg)
(Frankenriek van Karel d'r Groëte)
Karolingische Renaissance
't Groetste geluk dat Karel hou, is dat alle biografe positief uvver 'm zunt. Och zienge zjwakkere zoon en opvolger Lodewiek d'r Vrome sjpult natuurlik mit. Mè dat positieve is neet gans op nix gebaseerd. Karel veurde väöl oorlog en waor neet eve vruntelik tenge zieng vijande, mè e had toch väöl gods gedoe. Me neumt dae tied neet vur nix de Karolingische Renaissance. Karel umringde zich mit väöl gelierde oet alle weendsjtreke. 't Is an hun te danke dat vur noe get waete uvver de Romeine, want alles wat daovan is uvvergebleve, zun kopië die zie gemak hubbe! Och hubbe zie 'n nuuj handsjrif iggeveurd. Daovur waore de Romeinse kapitale (mekkelik te leze, lestig te sjrieve) en Merovingische minuskel (mekkelik te sjrieve, lestig te leze) gebrukelik en zie keme mit de Karolingische minuskel, dae mekkelik te sjrieve én te leze waor. Zelf koes e warsjienlik neet sjrieve en in zieng handtaekening sjreef e alling de "V" in 't KAROLVS-monogram.
Signum KAROLVS Caroli gloriosissimi regis
Erfenis
Karel hou väöl keender, legaal of neet, bie versjillende vrolluuj. Himiltrude waor z'n uursjte vrow, me 't is neet zekker of ze ech getrowd waore. Wal trowde heë mit de Lombardische prinses Desiderata, mè die sjikt e nao krap e jaor truuk. Mit Hildegard had e wal väöl keender, die och volwasse were, me alling Lodewiek laef nog es Karel sjtirf. Es Hildegard sjtirf, kriet e och nog e paar keender bie zieng volgende vrow Fastrada.
Lodewiek nimt 't Riek uvver, mè is neet zoe dominant en machtig wie Karel. Es Lodewiek sjtirf, lut e 'n verzjwak Riek achter dat verdeeld wurd uvver zieng 3 zone bie 't Verdrag va Verdun in 843. 't Weste (later Frankriek) gaet nao Karel d'r Kale, 't Ooste (later Duutsjland) gaet nao Lodewiek d'r Duutsjer en 't Midde plus d'r keizerstitel gaet nao Lotharius. Dat Midderiek (Lotharinge, later Benelux, Bourgondië en Italië) wurd later nog e paar kier opgesjplits, o.a. bie 't Verdrag va Voere i 878. In dae tied wurd och d'r ieuwelange sjtrijd tusje Frankriek en Duutsjland gebore. D'r keizerstitel - en dus de erfenis van 't Romeinse Riek - zou nog dik peunt va discussie zie en gaet via Keizer Otto uvver nao wat later 't Heilig Roomse Rijk der Duitse Natie zou goon heesje. Dat wurd dur (alwer 'nne keizer) Napoleon in 1806 afgesjaf, me Jozef II hat zich in 1804 al lotte krune tot keizer Jozef I van Oosteriek. Och d'r keizerstitel van 't Ooste zou via 'n huwelik uvvergegange zie op de tsare va Rusland, me zoewal Rusland es Oosteriek, es och d'r nuje keizer va Duutsjland Willem, verleze dae keizer of tsaar in d'r Uursjte Weldoorlog. Op dit moment is Japan 't enige nog besjtaonde keizerriek.
.jpg)
Verdrag va Verdun 843
Weste wurd Frankriek / Midde wurd Benelux-Bourgondië-Italië / Ooste wurd Duutsjland
Karel va hiezoe
De familie va Karel keem van hie. Zienge uvvergroëtpap heesj neet vur nix Pepijn
va Herstal. Dae waor juus wie zienge zoon Karel Martel 'nne hofmeier van de Merovingische kunninge. Die woorte ummer minder machtig, terwiel d'r hofmeier (belangriekste aan 't hof) ummer mië mach kroog. Zoe versjloge de Franke, oonder leiding va Karel Martel, de Islamitische More in 732 bie Poitiers i zuud Frankriek. Daomit zurgde heë dat alling Sjpanje en neet Frankriek Islamitisch woord. Karel Martel waor zoe machtig dat heë bepaalde wae d'r nuje kunning woord en dat leet e blieke wie heë 'nne tied gaene kunning aanwees. Zelf is e nooit kunning gewore, me zienge zoon Pepijn (d'r Korte) wal. Dae hou twie zone die allebei kunning woorte: Carloman en Karel. Mè Carloman sjtirf al vrie sjnel (opzat of neet) en Karel erft och die helf.
Karel zoog zichzelf natuurlik och es d'r nuje Romeinse Keizer en heë wilt van Aoke 't nuje Rome make, juus wie Constantijn bie Byzantium gedoe hat:
Nova Roma. Zelfs de latere tsare gun Moskou en later Sint Petersburg zoe neume. Karel lut 'n groëte palts (paleis) boewe i Aoke en 't midde va d'r Dom sjtaet dao nog ummer va. Karel waor 'nne reizende kunning en um zich in zie ganse riek te lotte zie, bleef heë uvveral mer kort. Och i Voere sjtong aene van zieng paltse.
Bekiek hie aander jubilea.
