't Jaor 2014 is i väöl opzichte e recordjaor gewore, mit name kwa waer.
2014 waor 't wermste jaor ooit gemete, mit 11,7 graad Celcius, terwiel 10,1 't gemiddelde is.
't Ouwe record van de aafgelaope 300 jaor sjtong op 11,2 in 2006.
Vur 't uursj sinds 1901 hat 't mer 10 daag gevrore, terwiel dat gemiddeld 38 daag is.
Uvverdaag is de maximumtemperatuur édere daag bovve 't vreespeunt gewes.
Och waor 't druger wie normaal: in 2014 veel mer 775 mm renge en normaal 849 mm.
En 't waor och zonniger, mit 1845 zon-ore, terwiel dat gemiddeld 1639 oor is.
D'r weenter waor op 2007 nao d'r wermste in 300 jaor.
Neet alling de gemiddeldes verbreke alle records, mè och versjillende daag waore in 2014 't wermste ooit gemete vanaf 1901:
6 januari - 14,5 grade (13,1 in 1999)
8 maart - 16 grade (15,1 in 1991)
9 maart - 19,3 grade (18,4 in 1977)
10 maart - 18 grade (17,9 in 1997)
18 oktober - 24,3 grade
1 november - 18,5 grade (22 in Limburg)
2 november - 17,4 grade (17,0 in 1943)
Toch waor 19 augustus d'r koudste in 90 jaor: 15,9 grade, bekans eve werm es 6 mond ieder.
Hollendere bewaere bie hoëg en liëg dat ederaen mer Hollensj mot liëre. Ze hubbe d'r moond vol uvver Limbo's, Frieze en ander boetelendere, terwiel de mieste och gewoen Amsterdams, Utrechs of Haags plat kalle. Lot sjtoon dat ze éch good Hollensj kinne:
Verkiërde klemtóne dur Hollendere:
- 't is Carnavál en neet Cárnaval
- Eerste Páásdag en neet Eerste Paasdág
- Verhúúrdersheffing en neet vérhuurdersheffing
- 't is m'n fiets en neet me fiets
- naar huis en neet na huis
- uw fiets en jouw fiets en neet u fiets en jou fiets (vergeliek: your en you're)
-
Verkiërde wederkerende voornaamwoorde:
- Beseffen of zich realiseren en neet zich beseffen
- Ik erger me aan iets of iets irriteert mij en neet Ik irriteer me
- 't Is onverwacht en neet onverwachts: 't is e voltooid deelwoord van verwachten, dus zoonder 's'
- 't Is enige en neet enigste: van enige besjtaet gaene uvvertreffende trap, 'aener dan aen' kin neet
- 't Is duo en neet dujo, auto en neet oto, eens en neet is
- 'n Zin kin neet eindige mit e vurzitsel of voegwoord: "dat leidt tot." of "dat heeft te maken met."
- Bliekbaar is de miëst vurkommende gedachte: "Ik denk van hé .."
- "Hé" (lank) verwarre mit "Hè" (kort): de accent-egu (é) verlengt en de accent-grave (è) verkort
- 'n Vervoeging vervoege: in Wallonië woene Wale en ging Walloniste of Walloniërs en de bijvoeglijke naamwoorde van specialiteit en realiteit zun neet specialistisch of realistisch, mè speciaal en reëel.
Verkiërde samevoeginge
- Printen, afdrukken of uitdraaien en neet uitprinten (vergeliek: optelefoneren)
Lot sjtoon alle ander sjpelfaote en verkiërde oetdrukkinge en sjpreekwäörd...
- Iemand dood maken met een blije mus
- Hij heeft de klok horen luiden, maar weet niet hoe laat het is
- Het is pompen of zuipen
- Beter één vogel in de hand, dan geen hand
Vur kinne allemaol, in mië of mindere mate, 't klassieke Keersjverhaol. Van os en ezel, Maria en Jozef, kinneke Jezus in de krib, d'r ingel, de herders en de driej kunninge pas op 6 januari. Mè wat sjtaet d'r noe ech in de evangelies van Mattheüs, Marcus, Lucas en Johannes? Wat is 'r woër van oos Keersjgruupke in d'r sjtal?
Um te beginne zun d'r mer 2 van de 4 evangeliste die de geboorte van Jezus melde. Marcus begint zië evangelie mit Johannes dae Jezus däöpt en 't evangelie volges Johannes begint mit de cryptische teks: "In den beginne was het Woord en het Woord was bij God en het Woord was God; het was bij God in den beginne."
Alling Mattheüs en Lucas sjrieve uvver de geboorte en hun verhaole besjrieve ganse ander dinger. Zoe komme de herders alling vur bie Lucas en de 'wijzen uit het oosten' alling bie Mattheüs. Heë is och d'r enige dae de vlucht nao Egypte en de keendermoord meldt. Bie Mattheüs versjiengt 'nne ingel an Jozef, bie Lucas versjiengt e juus an Maria, mit de wäörd: "Ave Maria" - Wees gegroet, Maria. Vur waete in eder geval dat beide evangelies pas tusje 75 en 90 n.Chr. zun gesjreve, dus ze zun d'r allebei neet bie gewes en of alle informatie nao dae tiëd nog zoe zuver is, is mer de vraog..
(Monty Python - Life of Brian)
Lucas
Jozef en Maria moeste (volges Lucas) vur 'n volkstilling van keizer Augustus nao Bethlehem. Lucas (2:7) sjrieft: "En zij baarde haar eerstgeboren zoon, en wond hem in doeken en legde hem neer in de kribbe, omdat voor hen geen plaats was in de herberg." Vur waete dus neet of dit in 'nne sjtal of grot of urges andersj gebäörde; d'r sjtaet alling mer "kribbe". Dao wurd dus oet aafgeleid dat dae óf in 'nne sjtal óf in 'n grot gesjtande mot hubbe, mè gewoen hoezer houwe soms och e dereverblief mit 'n kribbe en 't woord "herberg" kin och duide op e gasteverblief van e normaal hoës. Vervolges wurd d'r och nog 'nne os bie verzonne, dae ech nurges geneumd wurd. D'r ezel kin wal, want dao op zouwe Jozef en Maria gereisd hubbe.
Vervolges sjrief Lucas dat an herders in 't veld 'nne ingel versjiengt, dae hun zaet te goon zeuke nao e keend dat in deuk gewikkeld in 'n krib liekt. Vervolges versjiengt hun 'nne groep ingele die zigke: "Gloria in excelsis Deo et in terra pax hominibus bonae voluntatis." - Iër an God in d'r hiemel en vraej op Aerd an de luuj van gojje wil: 't Gloria oet de mis. De herders gun op zeuk nao 'm, veende 'm, verkondige 't nuujs an aander luuj, komme truuk en verhiërlikke Jezus.
Mattheüs
D'r ingel versjiengt (volges Mattheüs) an Jozef, umdat heë Maria wil verlotte, umdat ze zjwanger is, mè neet van hem. Daonao sjrief Mattheüs uvver de "wijzen uit het oosten", in 't Grieks "magoi" dat zou duide op wetensjappers of astronome. Nurges wurd hun aantal geneumd, of hun name, of hun precieze afkomst, lot sjtoe dat 't kunninge zun. Wal were 3 gesjeenke vermeld, mè neet dat ze mit 3 zunt. Dit is dao later van gemak, juus wie hun name, dat ze oet 3 continente komme (alling Azië liegk in 't ooste..) en van 3 versjillende generaties zunt:
- Melchior - Europa - 60 jaor - gaod
- Balthazar - Azië - 40 jaor - mirre
- Caspar - Afrika - 20 jaor - wieraok
Wal sjrief Mattheüs dat kunning Herodes huurt dat ze op zeuk zun nao 'd'r echte kunning' en vervolges lut heë alle pasgebore jonges vermoorde. Hiedur vluchte Jozef en Maria nao Egypte en gun later in Nazareth woene, oë ze volges Lucas dus al vandan keme.
(Kroamschudd'n in Mariaparochie)
Sjtal of grot? - Wurd nurges vermeld
Kribbe? - Volges Lucas
Herberg? - Volges Lucas
Os? - Wurd nurges vermeld
Ezel? - Wurd nurges vermeld
Ingel? - An Maria volges Lucas, an Jozef volges Mattheüs
Herders? - Volges Lucas
3 wijze of kunninge? - "wijzen uit het oosten" volges Mattheüs
Dit zun dus mit name de klassieke Latiense, Duutsje en Ingelsje. Hiebie hure och o.a. Puer natus est, in 't Duutsj: O du frölige en Stille Nacht en in 't Ingelsj o,a,: Joy to the world, The first noel, Away in a manger en Little drummer boy
Op donderdig 19 juni trok vur mit 300 Limburgse sjutters (oë oonder 'n groete delegatie va Mhaer) same mit oos harmenie nao Luuk. De Sacramentsprocessie is dao 750 jaor gelaeje begonne, mit Juliana va Cornillon en Jacques Pánthaleon, d'r paus Urbanus IV. Sjmiddigs kroog vur 'n roondleiding dur de sjatkamer en 's aoves trok de processie - vur 't uursj in 50 jaor - wer dur Luuk.
Belsj en Luuk zun mië in de ban van 't WK dan mit de Broonk:
In de St.Jacobuskeerk woort vur welkom geheesje dur d'r bissjop va Luuk:
In de sjatkamers zoog vur de prachtigste kazuifels, kelke en monstranze:
De groetste sjat: de lijkwade en boorsjbeeld van d'r Hillige Lambertus:
Aene caffie woort umgedup tot sjutterslokaal:
En i Luuk kumse ummer bekinde tenge:
Broëd wurd 't Lichaam van Christus (Corpus Christi), 't 7e Sacrament, d'r hostie, de eucharistie:
D'r Bissjop lup mit d'r hostie, 't Sacrament nao boete, uvver de vaandels: de processie begint:
Och van oos lup 'n fleenke delegatie bergaaf vanaf de St.Martinus-basiliek nao 't centrum:
De sjutteriej va Norbik gaet väörop; de Luukenerre waete neet wat ze zeente:
't Wurd al duuster es de processie aankump bie de St.Paulus-kathedraal:
Es litste kump de harmenie oonder aa en zie sjlete aaf mit 't Limburgs volksleed:
De belangriekste sjtad in oos umgeving is Mestrich. Hoewal de historie van die sjtad en die van oos umgeving gans aandersj is gelaope, hat häör historie es vestingsjtad toch fleenke invloed gehad op dis umgeving en mit name de veroveringe.
Mestrich is de ouwste sjtad in Nederland die continu bewoend is gebleve. Mè och de ouwste archeologische vonste van Nederland komme oet dat gebied oë de Jeker in de Maas sjtreumt, van zoe'n 250.000 jaor gelaeje. Och de Neanderthalers hubbe d'r zoe'n 35.000 jaor gelaeje gewoend, mè trokke och wer weg. Vanaf zoe'n 5000 jaor v.Chr. is d'r min of mië continu bewoening in dat gebied dur de Keltische Eburone. De uursjte verovering is dur de Romeine en die were later gevolg dur nog tig aander heersjers.
~50 v.Chr.
GAIVS IVLIVS CAESAR (Julius Caesar) verovert gans Gallië. Gans Gallië? Jao, och Mestrich! En op d'r St. Pietersberg wurd e Romeins legerkamp opgerich, 'n castra (vandao plateau van Caestert). Roond 10 v.Chr. wurd de Via Belgica aangelag, de Romeinse heirbaan die van de Franse kus via Tongere, Mestrich en Heële nao Kölle an de Rijn lup. Vanoet Mestrich leep och 'nne (warsjienlik Romeinse) weeg: de Via Mansuerisca via Keer, Bruusterbusj, Tebannet, Terlinne, Teuve, Hommerig nao Limburg an de Vesdre en wiër uvver de Hoge Vene nao Trier. Es uvversjteekplaatsj in de Maas is Mestrich 'Mosa Traiecta' in dae tiëd nog neet väöl mië es e durp, juus wie Wyck (van 't Latiense 'vicus' vur durp of gehuch).
Via Belgica (Tongere-Mestrich-Heële) - Via Mansuerisca (Mestrich-Limburg-Trier)
Och d'r (latere) koetsjweëg Voere-Gulpe en op de markering sjtong de Mhaerder galg
Vreuge Middeliëwe - Merovingers en Karolingers
In d'r 4e iëw verplaatsj d'r bissjop Servaos d'r bissjopszetel van Tongere nao Mestrich. Servatius is in 343 aanwezig op 't Concilie van Sardica (noe Sofia), in 346 op dat van Kölle en in 359-360 in Rimini. Heë zou in 384 gesjtorve zie. Es Servaos d'r uursjte (hillige) bissjop va Mestrich is, is Lambertus d'r 20e bissjop van 670 tot 706 en wurd dan opgevolg dur d'r 21e: Hubertus. Dae is bissjop tot 727, mè verplaatsj d'r bissjopszetel roond 718 nao 't belangrieker gewore en veiligere Luuk. In de volgende Karolingische periode is Mestrich neet mie van weldbelang, mè toch wurd dao in de buurt 't Verdrag va Meersje (of bie Oësj) gesjlote tusje klingzone van Karel d'r Groëte: Karel d'r Kale en Lodewiek d'r Duutsjer in 870, dat dur hun zone wurd bevestigd in 878 in 't Verdrag va Voere en in 880 in 't Verdrag van Ribemont.
881 n.Chr.
De Euregio woort 't machscentrum van de Karolingische dynastie, mit Herstal es hun sjtamsjlot, Luuk mit d'r bissjopszetel en Aoke es 't "Nuje Rome" van Karel d'r Groëte. Nao hem begint 't riëk oetaen te valle en is d'r ummer minder sjprake van 'n centrale mach. De Noormanne zun in dae 9e iëw dur bevolkingsgreuj en hoëgere welvaart op zeuk nao nuuj land en were aangetrokke dur dit machsvacuüm in dis welvarende sjtreek. Zoe wurd Mestrich in 't naojaor van 881 geplunderd dur de Vikinge o.l.v. Roric en Rodulf.
1204 - Hoëge en Late Middeliëwe - Twiëhiërighaed
In d'r sjaduw van Luuk en Aoke greujt Mestrich tot 'n handelsjtad. Ze wurd verdeeld tusje twie parochiekeerke: de Slivvevrowwekeerk is van d'r (Luukse) bissjop en de Servaoskeerk van d'r (Duutsje) keizer. Dae sjeenkt in 1204 de Mestrichse eigendomme van de Servaos an d'r ummer machtiger werende Hertog va Brabant. 't Conflic tusje Luuk en Brabant zou tot 1378 dore. Brabant wurd gesjteund dur d'r Rooms-Duutsje kunning Filips van Zwabe, dae zich in Aoke wil lotte krune. Luuk wurd gesjteund dur 't Graafsjap Loon (noe Belsj-Limburg) en d'r tengekunning Otto IV. In november of december van 1204 bezitte de legers van Luuk-Loon de sjtad Mestrich korte tiëd en verwoeste de (Romeinse) Maasbrugk.
D'r Hertog verliënt in 1229 't rech um 'nne sjtaene sjtadsmoër te boëwe, oë de Hilpoort nog van uvver is en in 1375 wurd dae sjtadsmoër fleenk oetgebreid.
1267
Hendrik III waor Hertog va Gelre en tegeliek Bissjop va Luuk en dus uvver de klingere hilf va Mestrich. Nao d'r doëd van d'r Brabantse hertog, wie zieng zone nog minderjäörig waore, ziet Hendrik kans um 'n eind te make an de Brabantse expansie. De Luukenerre bezitte de sjtad 2 jaor lank, vernele d'r Wycker verdedigingstore, de Romeinse maasbrugk en de dingbank en de galg op d'r Vriethof, es taeke dat alling Luuk de hoëg jurisdictie hat. In 1269 wurd de twiehiërighaed hersjtild, mè de expansie van Brabant gaet dur, zoe winne ze in 1288 d'r Sjlag bie Woeringe en verkriege daomit de successierechte van 't Hertogdom Limburg.
1297,1303,1334
D'r preens-bissjop Hugo van Chalon en de breurs Jan & Pieter van preens-bissjop Hendrik III van Bar belegere Mestrich in 1297 resp. 1303, mè motte hun aanval opgeve. In 1334 is Brabant in oorlog mit Luuk, Gelre, Gulik, Kölle, Luxemburg enz. Die bezitte op 11 maart de burcht van Rode i Keerkrao en umdat de Mestrichtenerre de Brabantse legers oongehinderd de Maas uvver hubbe lotte sjteke (op waeg nao Keerkrao) kump preens-bissjop Adolf van der Mark verhaol hole en motte de inwoeners 16.000 gulde betale. Op 16 maart 1334 wurd in 'n oorkonde bepaald dat Mestrich neutraal mot blieve.
1312,1374,1407-'08
De Preens-Bissjoppe va Luuk hubbe e paar kiër motte vluchte vur hun opsjtandige inwoeners. Zoe moeste Adolf van der Mark in 1312, Jan van Arkel in 1374 en Jan van Beieren in d'r weenter van 1407-'08 nao Mestrich vluchte. De Luukenerre damde in dae litste weenter de Jeker aaf en belegerde de sjtad mit brandbomme, sjting en zelfs mit liëke. Mit hulp van boetenaaf woorte de opsjtandige Luukenerre gesjtraof, väöl opgehange an d'r sjtadsmoër en d'r burgemaester va Luuk woort onthoof en geverendeeld op d'r Vriethof.
In 1535 were 15 protestantste anabaptiste geëxecuteerd op d'r brandsjtapel en in september 1539 is 'r zelfs 'nne opsjtand, "de Trichter Oploop". In 1566 were tijdens d'r Beeldesjturm och i Mestrich keerke en beelde geplunderd. Hiedur lut Margaretha va Parma in 1567 e Sjpaans garnizoen i Mestrich legere. Umdat dis seldaote neet betaald kraoge, gonge ze plundere ("Sjpaanse furie") en verlotte oeteindelik op 27 april 1577 de sjtad. E jaor later in 1578 wurd Margaretha es landvoogdes opgevolg dur Alexander Farnese, d'r latere Hertog va Parma, dae gebiede wil truukverovere op de Hollendere.
1579
Nog in dat jaor 1578 verovert Farnese de sjtaej Limburg, Valkeberg en Dalhem. Op 8 maart 1579 daet heë nog e amnestievursjtil an de sjtad, um zich uvver te geve mit behaod van alle privileges en um alling 't Katholieke geleuf te erkinne. Mè dit wurd aafgeweze en zoe begint de belegering va Mestrich. Heë sjluut de sjtad gans in mit 'n soort 2e sjtadsmoër, mit 4 forte op de west- en 2 op de oostoever. De Maas sjluut heë an allebei de kante aaf mit sjeepsbrugke, die och 't contac verzurge tusje de oevers. De bekans 20.000 seldaote zun gelegerd in de durpe roond Mestrich. 't Hollensje garnizoen in de sjtad tilt zoe'n 1.200 man, aangevuld mit 6.000 bewapende burgers.
Beleg va Mestrich in 1579
Farnese vilt in de uursjte weke de Brusselse Poort aan, daonao de Tongersje en dan de Boschpoort. Dit gebäört neet alling mit kanonne óp d'r groond, mè och dur sappeurs oonder d'r groond. Die probere d'r moër van oonder op te blaoze, mè komme dik oet op tengetunnels, oë hun kokend water of vuur te wachte sjtaet. Op 9 april wit Farnese e look bie de Boschpoort te sjloe en vilt dao aan. In dat gevech sjneuvele 2.000 seldaote; evveväöl es in de 4 weke tot dan toe. Oondertusje probeert Willem van Oranje geld in te zamele um de belegerers aan te valle en de sjtad te ontzitte. De Mestrichtenerre hubbe vur de Brusselse Poort 'n klae fort ('n redoute of ravelijn) opgeworpe en 't kos Farnese 2.000 man en 5 weke um dae in te neme. Hienao lut heë de poort besjete, de Mestrichtenerre trikke zich truuk achter 'n 2e versjansing en in dis 9 aanvalle - die alle 9 were afgesjlage - rak bevelhubber Sebastiaan Tapijn gewond en sjneuvele al biejaen 3.000 luuj. Oeteindelik kump Jan van Nassau mit 'n versjterking van 3 à 4.000 cavaleriste, aangevuld mit doezende man vootvolk, mè heë durft 't neet op te neme tenge de Sjpanjaarde. Oondertusje wurd de situatie in de sjtad oonhaodbaar: luuj lieje an hongersnood en boektyfus. 't Garnizoen hat zich nog wille uvvergeve, mè woort tengegehotte dur de burgers, opgehits dur predikante.
"De Stadt Maastricht, door den Prins van Parma met storm verovert"
Op 28 juni ziet 'nne Sjpaanse seldaot dat de Brusselse Poort nauweliks verdedigd wurd en Farnese vilt op versjillende plaatsje tegeliek aan. De burgers die koeste ontkomme an de Sjpaanse seldaote, vluchte massaal uvver de Servaosbrugk nao Wyck, mè die waor ieder verzjwak es verdediging, dus väöle verdroonke in de Maas (zjwart/wit-taekening). De bevelhubbers Tapijn en Schwarzenberg bezjwieke get later an hun verwondinge. Umdat Mestrich zich neet hat uvvergegeve, moegte de Sjpanjaarde de sjtad driej daag lang plundere. Dit gebäörde dan och volop en terwiel Farnese zelf mit koorts in bid liegk, were noch vrolluuj, noch keender, noch bejaarde gesjpaard; de sjtad liegk vol mit liëke. Hiedur hilt Farnese pas op 2 juli zienge intocht en sjeenkt de sjtad (es boetedoening?) 't verguld zilvere boorsjbeeld va Sint Servaos, dat nog eder 7 jaor dur de sjtad gedrage en aanbede wurd en dat betaald is mit Mestrichs blood...
Mestrich blief diek 50 jaor oonder Sjpaans besjtuur, van 1579 tot 1632.
Frederik Hendrik belegert Mestrich in 1632 (<-Zuid-Noord->)
1632
In juni van 1632 herovert Frederik Hendrik de sjtaej Venlo, Remung en Sittard op de Sjpanjaarde. Op 9 juni kump e aan bie Mestrich mit zoe'n 4.000 cavaleriste en 17.000 man vootvolk, mit name heurlinge. De belegering is oongevaer 't zelfde es 50 jaor ieder, mè noe precies aandersjum. Och noe woort de sjtad ingesjlote mit 'nne moër (taekening) en och noe mit 2 aangelagde brugke uvver de Maas. Dis kiër sjteune de Mestrichtenerre 't Sjpaanse garnizoen van 3.000 man, mit oongevaer evveväöl bewapende burgers.
Op 2 juli kump 'r Sjpaanse versjterking, mè juus wie de Hollendere in 1579, durve dis neet aan te valle, umdat ze de aanvallers te sjterk achtte. Op 17 augustus kump 'r nog 'nne kiër Sjpaanse versjterking en die valle de Hollensje belegerers aan bie Amby. De Sjpanjaarde o.l.v. Graaf van Pappenheim motte zich op 21 augustus truuktrikke en sjtille 'n wapesjtilsjtand vur, dae 'nne dag later getaekend wurd.
Frederik Hendrik ziet de Sjpaanse troepe vertrikke op 22 augustus
Umdat de sjtad zichzelf hat uvvergegeve, maog 'r dus neet geplunderd were en volge och nauweliks represailles op Katholieke. Ze kriege zelfs godsdeensvriejhaed en were geliek behandeld es protestante. Wal were de St.Matthiaskeerk (tot 1802) en de St.Janskeerk (noe nog) protestants. Och de twiehiërighaed va Mestrich blief besjtoon, dus Luuk behult z'n mach en de Hollendere neme de plaatsj in van de Hertoge va Brabant. 'n Echte poging um Mestrich te herovere dun de Sjpanjaarde neet mie, mè wal volge d'r ruilpoginge: in 1633 vanoet de Sjpanjaarde die Mestrich wille ruile tenge Breda en in 1635 vanoet de Sjtaatse tenge de (noe Duutsje) sjtad Geldern. In 1646 wil Frederik Hendrik Mestrich nog ruile tenge Antwerpe, mè wurd tengegehotte dur de Sjtate van Hollend en West-Friesland.
(Sjpaans fort Navagne an de Maas tusje Moelinge en Aesde)
Nao de uvvergave boewe de Sjpanjaarde 't fort Navagne an de Maas en ze herovere Remung en Venlo en in 1638 probere ze Mestrich binne te komme dur seldaote um te gelle. Die were echter opgepak en onthoofd. In totaal were 22 verdachte gemarteld, 10 ter doëd veroordeeld, mè aene wit te ontsjnappe nao Navagne. Van die 9 were Vief Köp (oonder hun och päöterke Vinck) op päöl gezat richting de Sjpanjaarde. Umdat de Jezuïete en Franciscane es medeplichtig were gezie, were die oet de sjtad verbanne.
1673
Nao d'r 80-jäörige en 30-jäörige oorlog wurd in 1648 de Vrede va Munster getaekend, mè die zou neet lang dore. D'r Franse Zonnekunning Louis XIV wil Frankriek oetbreide tot natuurlikke grenze, zoewie de Noordzië. Heë begint dus in 't Hollensje rampjaor 1672 'n veroveringstoch dur de Sjpaanse en Hollensje Nederlande, verovert Gent en Brussel en sjtaet in mei 1672 an de poorte va Mestrich, mè nimt 't (nog) neet in. Es vurzurg lut d'r Hollensje sjtadhouwer Willem III (later och kunning van Ingeland) de burcht va Valkeberg opblaoze. Pas e jaor later, op 13 juni 1673 begint de Franse belegering. Es Charles de Batz de Castelmore - better bekind es Graaf d'Artagnan - vanoet 't weste e sjtuk sjtadsmoër verovert, sjikt kunning Louis de generaals en maarsjalke haeversj, um zelf de zege op te eise en te kinne vere op 't Hoëgfiës van St.Jan (24 juni). Dit luk 'm aanvankelik neet en pas naodat d'Artagnan op 25 juni dur 'n musketkoggel (dus dur 'nne musketeer..) sjneuvelt, wurd zjoër artillerie iggezat en gief Mestrich zich op 26 juni uvver.
(Inname va Mestrich dur Louis XIV, Porte Saint-Denis i Paries)
1676
Op 6 juli 1676 sjlete Sjtaatse, Sjpaanse en Oosteriekse legers Mestrich in en op 21 juli beginne ze oonder aanveuring van preens Willem III de belegering. Dit luk hun neet, tot ze op 17 augustus 'nne Franse breef oondersjeppe dae de koms van versjterking aankondig. De belegerers geve de aanval op en op 27 augustus kump de Franse versjterking aan. Pas 2 jaor later, in 1678, wurd de Vrede van Nijmege gesjlote en kump Mestrich truuk in Hollensje han.
1748
In d'r Oosteriekse Successieoorlog sjtun o.a. Frankriek en Sjpanje tengenuvver de - in hun owwe zjwakke - Oosteriekse (of Duutsj-Roomse) keizerin Maria-Theresia en häör bondgenote Ingeland en de Hollensje Republiek. Zoe wint Frankriek op 2 juli 1747 d'r Sjlag bie Lafelt, tusje Riemst en Vroenhove, oë 150.000 seldaote tengenuvveraen sjtunt, oëvan diek 5.000 sjneuvele en 10.000 gewond rake.
E jaor later, op 11 april 1748, sjlete de Franse Mestrich in. De belegering dur Maurits van Saksen wurd oonderbroke es op 3 mei nuujs oet Aoke kump dat dao 'n vrede is gesjlote. Op 7 mei gief 't Mestrichs garnizoen zich uvver en op 10 mei verlotte ze de sjtad. De Franse neme de sjtad in, mè in oktober wurd de Vrede va Aoke getaekend en in februari verlotte de Franse Mestrich en op 26 maart kiërt 't Hollensj-Oosteriekse garnizoen truuk.
1793 & 1794
De Franse revolutionaire legers verovere same mit Luukse revolutionaire in november 1792 de Oosteriekse Nederlande en oonder bevel van De Miranda probere ze tusje 6 februari en 3 maart tevergeefs Mestrich te verovere. Hienao were de Franse wer verdreve oet hun veroverde gebiede, mè e jaor later veure ze de deensplich in en komme ze truuk. Op 17 en 18 september winne de Franse d'r Sjlag bie Sprimont en op 19 september beginne ze de belegering va Mestrich. De 3 eise tot uvvergave van Kléber were op 1, 14 en 31 oktober aafgeweze, oëmit 't bombardement begint. Nao dreiging van nog zjoërder gesjut, sjmeke de inwoeners um uvvergave en dat gebäört op 4 november. Bernadotte wurd beneumd tot militair gouverneur va Mestrich, dat hoofsjtad wurd van 't nuje Departement van de Nedermaas, en heë zou later furore make es generaal oonder Napoleon en daonao zelfs kunning va Zjwede were.
1814
Mestrich zou 20 jaor lang Frans blieve, mè nao de mislukte toch nao Rusland (1812) en de nederlaag in d'r Sjlag bie Leipzig (oktober 1813) were de Franse dur bekans alle Europese legers truukgedreve en wurd Mestrich vanaf januari 1814 umsingeld, mè neet besjote, dus ieder 'n blokkade dan 'n belegering. Dis legers sjtun oetgerekkend oonder bevel van d'r oondertusje Zjweedse kroënpreens en maarsjalk Bernadotte. De Franse legers blieve i Mestrich, och es op 6 april Napoleon (gedwonge) aafsjtand daet van d'r troën en ze zjwaere zelfs troëw an d'r nuje Franse kunning Louis XVIII. Es op 19 april de vraej wurd getaekend, verlotte ze Mestrich. Op 3 mei arrivere de uursjte Hollensje seldaote en op 1 augustus wurd de sjtad uvvergedrage an Willem I.
1830-'39 & 1940-'44
In d'r Belsje opsjtand blief Mestrich e Hollensj (militair) bolwirk in 'n volledig Belsje provincie: Limburg. Pas es de vraej wurd getaekend in Londe, daet Willem I afsjtand van de Belsje provincies, mè kriet Oost-Limburg en Oost-Luxemburg truuk. Op 10 mei 1940 wurd Mestrich veroverd dur de Duutsjers, totdat ze op 13 september 1944 bevrijd wurd dur de Amerikaanse geallieerde.
Sins 't oontsjtoon van de Islam hubbe zie of zelf oorlog geveurd of zun ze aangevalle gewore. Dit begoes in begin 7e iëw mit de veroveringe nog oonder leiding van Mohammed zelf tot an 't Ottomaanse Riëk dat eindigt in d'r Uursjte Weldoorlog in begin 20e iëw. In d'r tusjetiëd woort e gebied verovert van de Atlantische kust in Sjpanje en Marokko, 't ganse Midde-Ooste, tot an India en China. Ze brachte neet alling oorloge vur, mè zurgde och vur groëte ontwikkelinge in de wetensjap en geneeskunde, in d'r tiëd dae bie oos de Middeliëwe geneumd wurd.
In dit sjtuk rich eech meech op de kiëre dat de Islam mit hun veroveringe an de poorte van Europa hat gesjtande. Dit is 3 kiër gebäörd: aene kiër in Frankriek en 2 kiër in Oosteriek. In 732 wurd de veroveringstoch vanoet Sjpanje gesjtop dur Karel Martel, d'r opa van Karel d'r Groëte. En in 1529 en 1683 wurd vanoet de Balkan twie kiër Wene belegerd, mè neet iggenome.
(622 - roëj - 632 - oranje - 661 - gael - 750)
Tusje 622 en 632: Mohammed verovert 't Arabische sjiëreiland. Nao zienge doëd wurd aanvankelik Libië t/m Iran veroverd en in d'r iëw daonao wurd dat oetgebreid tot Marokko t/m Pakistan.
Vanoet Sjpanje (Al-Andalus, van Al-Wandaluz: gebied van Vandale) wurd 't zuide va Frankriek veroverd en in 721 wit Odo van Aquitanië de Umajjade bie Toulouse te versjloon, mè in 725 komme ze truuk en pludere Bordeaux. In 732 zun ze opgeruk tot hovverwaegs Frankriek.
732 Sjlag bie Tours / Poitiers
Abdul Rahman wurd versjlage (en sjtirft) dur Karel Martel (= d'r hamer, opa van Karel d'r Groëte)
De noordwaartse opmarsj van de Islam wurd tengegehotte, mè dit zou neet d'r litste kiër zie dat de Franke ze bevechte. Karel versjlaet ze in 736 och in de Sjlage bie Avignon en Nîmes en in 737 bie d'r Sjlag an de Berre. Och opvolger Pepijn d'r Korte en zienge zoon Karel d'r Groëte veure nog oorlog tenge ze, oëdur de More zich truuktrikke tot achter de Pyreneeë.
Sjpanje blief vur e groët deel Islamitisch en tenge dit Kalifaat van Cordoba were de uursjte Kruustochte gehouwe: de 'Reconquista'. Daonao volge och de Kruustochte nao Jeruzalem; d'r uursjte oonder leiding van Godfried van Bouillon, ozze Hertog van Neder-Lotharingen (noe Benelux).
Vanaf 1300 greujt in Turkije, ten ooste van Constantinopel, 't Ottomaanse Riëk. Dit greujt in de uursjte iëwe oet tot 't gebied dat noe West-Turkije, Bulgarije en Griekeland is. Hovverwaegs d'r 15e iëw is 't Byzantijnse Riëk gekroompe tot neet väöl mië es alling de sjtad Constantinopel. De Ottomane belegere die sjtad in 1453.
1453 Val van Constantinopel: sultan Mehmed II versjlaet Byzantijns keizer Constantijn XI
De Ottomane verovere t/m 1480 de ganse Balkan en zelfs de Krim. In 1526 versjlun ze de Hongare in d'r Sjlag bie Móhacs en were 'n groëtere bedreiging vur 't Habsburgse Riëk van Karel V.
1529 Beleg va Wene
Süleyman I 'de prachtlievende' wurd versjlage dur Karel V
Bekans 800 jaor nao de Franke in 't zuid-weste, wurd Europa noe aangevalle vanoet 't zuid-ooste en sjtun de Ottomane op 27 september an de poorte van Wene. De 12.000 seldaote die Wene motte verdedige were op 't litste moment aangevuld mit 8.000 man versjterking mit de modernste vuurwapes. 't Luk de Ottomane neet um Wene in te neme en op 14 oktober wurd de opmarsj nao Centraal-Europa gesjtop. In dis periode greujt 't Ottomaanse Riëk tot Algerije in 't weste, tot Eritrea in 't zuide en tot de Kaspische Zië in 't ooste. Zoe'n 150 jaor nao d'r uursjte kiër wurd nog ins Wene belegerd.
(Ottomaanse Riëk greujt van 1300 tot 1683)
1683 Beleg va Wene
Kara Mustafa (names Mehmet IV) wurd versjlage dur de 'Hillige Liga'
De Ottomane sjtun wer an de poorte van Wene en daomit van de res van Europa. Es ze de sjtad inneme, liegk d'r weeg ope nao Berliën, Brussel en Pariës. En dizze kiër zun hun kanse e sjtuk groëter. Nao versjillende aanvalle vanaf 14 juli, vilt in september d'r butensjte moër um Wene, dat mer dur 11.000 seldaote en 5.000 burgers verdedigd wurd. Mè juus op tiëd, op 12 september, vilt e gecombineerd leger van Pole, Duutsjers en Oosteriekers (o.l.v. d'r Poolse kunning Jan Sobieski) de belegerers aan en versjlaet ze nao amper 13 oor. De Ottomane vluchte en in Belgrado kriet legerleider Kara Mustafa 'n zjwarte sjerp opgesjik van sultan Mehmet IV: 't bevel um zichzelf op te hange. Och dizze kiër luk 't hun dus neet um Wene in te neme. De Christelikke lan in Centraal-Europa zeente dis aanval es 'n goj waarsjuwing en ze richte de 'Hillige Liga' op. Vanaf dan zal 't Ottomaanse Riëk nooit mie zoe groët zie, 't verluus langsem ummer mië terrein en krimp tot en mit d'r Uursjte Weldoorlog, 't wurd opgeheve op 1 november 1922 en gaet uvver in 't huidige Turkije.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
