10 Foto's 2014

't Jaor 2014 in 10 fotomomente:

Broonk i Luuk!

Op donderdig 19 juni trok vur mit 300 Limburgse sjutters (oë oonder 'n groete delegatie va Mhaer) same mit oos harmenie nao Luuk. De Sacramentsprocessie is dao 750 jaor gelaeje begonne. Sjmiddigs kroog vur 'n roondleiding dur de sjatkamer en 's aoves trok de processie dur Luuk.

Ozzy & Sabbath op Graspop!

Op 27, 28 en 29 juni waor eech mit Varsha en häör vrun op Graspop i Belsj. In 2006 en 2007 waor eech d'r och al ins gewes. Dit jaor sjpulde o.a. Volbeat, Diablo Blvd, Soundgarden, Limp Bizkit, Hatebreed, Sepultura, Alestorm, Eluveitie, Steel Panther en... Ozzy Osbourne mit Black Sabbath:

Silent Disco mit Karneval!

Dit jaor combineerde vur 2 leuke concepte: karneval én Silent Disco. D'r ganse groep huurt dus de muziek, mè luuj zoonder koptillefoon hure nix en zeente oos alling (tegeliek) danse. E grappige principe, erg kleurrieke pekskes plus natuurlik 'nne supergezellige groep!

Broonk i Mhaer!

Eder jaor wer 'n verrassing welk instrument ze meech dit jaor aasjmaere..

Philippe Gilbert wint op Cauberg & Gileppe!

Neet alling waor eech bie de finish wie Philippe Gilbert de Amstel Gold Race wis te winne, mè eech waor och op de sjtuwdam La Gileppe wie hee de basis lag vur eindwins in de Ster-ZLM toer.

Boondsfiëste Valkeberg, Ees en Mergraote!

Mit serieuze en euh.. minder serieuze momente!

St.Marie & Lempkes i Luuk!

In Luuk de processie laope (juni), in Outre-Meusse mit Sainte Marie (aug) en och nog 'ns op de citadelle i Luuk nao de lempkes van Nocturne des Coteaux (okt). Vur kinne better verhuze!

Sjete & ete op OLS & ZLF!

Och hiezoe waete de fotografe meech ummer te veende..

Helde op d'r fiets!

De groetste helde (wie Valverde) van dizze geweldige sjport komme zoe kort langsfietse

Den Hole in d'r renge!

Waer of gae waer, och dit jaor brach vur 'nne nuje den nao Mhaer!

Weldoorrecord

't Weldoorrecord is gaene wedstrijd dae op 'n vaste plaats of vaste tiëd wurd georganiseerd. Dis tiëdrit organiseert d'r renner zelf, keest zienge aege datum en och z'n aege plaatsj: 'n wielerbaan.
't Principe is seempel: d'r renner begint mit fietse en nao precies 1 oor wurd gekeke wie wiëd dat e is gekomme en dae aafsjtand wurd vergeleke mit iedere records. 't Is d'r enige wielerwedstrijd daeste neet wins dur 't sjnelste 'nne vaste aafsjtand aaf te liegke, mè dur zoeväöl mäöglik aafsjtand in 'nne vaste tiëd aaf te liegke. 't Is dus och d'r enige wedstrijd dae al 140 jaor doort en oeste 't opnims tenge renners van die aafgelaope 140 jaor. Vergeliekbare records hubse bie 't laope en sjaatse.

(James Moore, op de foto 74 jaor)

't Record gaet truuk tot 1873, es James Moore in Wolverhampton 23,331 km fietst. In 1893 is Henri Desgrange d'r 5e dae 't record hat dur uvver de 35 km te goe. Tot an d'r Uursjte Weldoorlog zun d'r 15 records, oëvan de litste 6 kiër dur 2 luuj: d'r Fransoos Berthet en d'r Zjwitser Egg, die in '12, '13 en '14 ederskiër 't record van d'r andere aafneme. D'r driejde kiër van Egg blief sjtoe tot 1933 es Jan van Hout 't record in Remung verbrik mit 250 m. In d'r Twiede Weldoorlog verbrik Fausto Coppi 't record en dat zou pas 14 jaor later verbroke were, dur Jacques Anquetil, dae 't datzelfde jaor nog verluus en 11 jaor later, in 1967 kriet hee 't wer truuk. Eddy Merckx is in 1972 vurläöpig d'r litste recordhouwer.
De liës is neet compleet, mè hie de vurnaamste:

23,331 km - James Moore (VK)

1873 i Wolverhampton
Uursjte record

32,454 km - Herbert Lydell Cortis (VK)

1882 i Ingeland
Uursjte kiër uvver 30 km

35,325 km - Henri Desgrange (Fra)

1893 i Paries
Initiator van d'r Tour de France

(Henri Desgrange, 1893)

39,420 km - Marcel van den Eynde (Belsj)

1897 i Paries
Uursjte Belsj dae 't record brik

44,247 km - Oscar Egg (Zwi)

1914 i Paries
Hee hat ederskiër de driej records van Marcel Berthet versjlage.

44,588 km - Jan van Hout (Ned)

1933 i Remung
Uursjte Hollender dae 't record brik

45,871 km - Fausto Coppi (Ita)

1942 i Milaan

47,493 km - Jacques Anquetil (Fra)

1967 i Milaan

49,431 km - Eddy Merckx (Belsj)

1972 i Mexico-Sjtad

(Fiets van Eddy Merckx, 1972)

Francisco Moser gaet in 1984 vur 't uursj uvver de 50 km en wurd in de jaore '90 dur Obree, Boardman, Indurain en Romiger opgevolg tot uvver de 56 km. Mè dis renners hubbe gebruuk gemak van hypermoderne aerodynamische fietse, mit toe rajjer, e lieger väörraad, e groeter achterraad, enz: d'r fiets wurd belangrieker dan d'r renner.

50,808 km - Moreno Moser (Ita)

1984 i Mexico-Sjtad

55,291 km - Tony Romiger (Zwi)

1994 i Birmingham

56,375 km - Chris Boardman (VK)

1996 i Birmingham

Umdat neet d'r renner, mè ummer mië d'r fiets gaet bepale wie sjnel daste gaes, were dis records in 2000 oet de liës gehold en hievur wurd 'n aparte liës gemak: "Best Human Effort".
Vanaf dan is 't record van Merckx wer geldig en mot 'n record op 'nne vergeliekbare fiets gedoe were. In 2000 fietst Chris Boardman 10 meter wiër dan Merckx en in 2005 daet d'r Tsjech Ondrej Sosenka dao nog 'ns 250 m bovenop.

49,441 km - Chris Boardman (VK)

2000 i Manchester

49,700 km - Ondrej Sosenka (Tsj)

2005 i Moskou

't Record maog dan wer truukgegeve zie an 't lichaam i.p.v. d'r fiets, mè de interesse keldert en gaene daet mie 'n poging. Totdat in begin 2014 't reglement wer wurd aangepas: de fietse hoeve neet mie 40 jaor truuk in d'r tiëd te goe, mè de normaal raegels in reguliere tiedritte gun gelde. Dizze gulde middeweeg mot 't record nuuj leve inblaoze en dat luk! In augustus fietst Jens Voigt zieng litste koerse en hee mak bekind dat hee in september zieng carrière zal aafsjlete mit 'n recordpoging. Dat hee mit 'nne tiedritfiets en zieng capaciteite Sosenka zal kloppe, dat is wal zekker, mè de vraog is vurral mit wieväöl en wielang dat e 't hult. Diek 'nne mond later wurd hee al versjlage dur d'r Oosterieker Matthias Brändle.

(Fiets van Jens Voigt, 2014)

51,110 km - Jens Voigt (Dui)

18 september 2014 i Grenchen

Teves zieng litste wapefeit es profrenner

51,852 km - Matthias Brändle (Oos)

30 oktober 2014 in Aigle
Op dit moment 't regerend record!

POGING - Jack Bobrigde (Aus)

31 januari 2015 i Melbourne

POGING - Rohan Dennis (Aus)

8 februari 2015 i Grenchen

POGING - Alex Dowsett (VK)

27 februari 2015 i Londe

POGING - Thomas Dekker (Ned)

begin 2015

POGING - Bradley Wiggins (VK)

zommer 2015

POGING - Alex Rasmussen (Den)

naojaor 2015

POGING - Tony Martin (Dui)

2016

Mit dis records liek dit prachtige onderdeel van 't fietse wer nuuj leve iggeblaoze. Och de 'echte' tiedriejers wille zich noe goon bemeuje. Zoe gaet Jack Bobridge op 31 januari 'n poging wage, Rohan Dennis op 8 februari en Alex Dowsett op d'r 27e. Och wil Thomas Dekker in begin 2015 't record goon aanvalle, hat Bradley Wiggins aangekondig in d'r zommer in Mallorca 'n poging te doe en Alex Rasmussen in 't naojaor van 2015. Tony Martin pas e jaor later; heë wil wachte tot nao de Sjpeule van 2016 in Rio. Och Taylor Phinney bedeenkt zich uvver 'n poging. Mesjien dat och Fabian Cancellara en renners wie Tom Dumoulin binnekort 'n poging gunt wage. 't Weldoorrecord is truuk!

Dames:

Bie de vrolluuj begint de reeks in 1955 in de Sovjet-Unie mit Tamara Novikova die ruum 38 km fietst. In 1978 vilt 't record in han van Keetie van Oosten-Hagen mit diek 43 km. Tot 2000 wurd 't record dan nog 6 kiër geklop, oëvan 4 dur Jeannie Longo, mè die were in 2000 dus neet-geldig verklaord. Mit de nuuj raegels daet Longo wer 2 poginge, mè wurd in 2003 geklop (toen nog op 'nne "Merckx"-fiets) dur 'oos' Leontien van Moorsel, die 't record noe nog ummer hat! Mè och bie de vrolluuj zal 't record were aangevalle. Zoe zal de Britse Sarah Storey op 28 februari 'n poging wage.

38,473 km - Tamara Novikova (USSR)

1955 i Irkoetsk
Uursjte vrow die 't record neerzit

43,082 km - Keetie van Oosten-Hage (Ned)

1978 i München
Litste geldige tot 1984

48,159 km - Jeannie Longo (Fra)

1996 i Mexico-Sjtad
Litste van häör 4 neet-geldige tusje 1984 en 2000

46,065 km - Leontien van Moorsel (Ned)

2003 i Mexico-Sjtad
Op dit moment 't regerend record!

POGING - Sarah Storey (VK)

28 februari 2015 i Londe

(Leontien van Moorsel, 2003)

Jubileum 25 jaor

Berliense Moër / Iezere Gerdieng

(Klein Orkest - Over de Muur)

1945 - Verdeling Duutsjland (en Berlien) uvver 4 uvverwinnaars: VS, VK, Frankriek en USSR.
1946 - 1 december: Grenspolitie in Berlien (dur Sovjets) die toeziet op beperk grensverkiër
1948 - Blokkade van West-Berlien
1949 - 23 mei: de 3 Westelikke dele were same de Bondsrepubliek - BRD
1949 - 7 oktober: 't 4e en dus Oostelikke deel wurd de Democratische Republiek - DDR
1952 - Bewakingsposte en alarme an d'r DDR-kant van de grens
1956 - Hongaarse Opsjtand, wurd op 4 november neergesjlage dur Sovjet-leger
1961 - 12-13 augustus: Boew van d'r Berliense Moër
1963 - 23 juni: Speech J.F. Kennedy: "Ich bin ein Berliner"
1968 - Praagse Lente, wurd op 20 augustus neergesjlage dur Sovjet-leger
1975 - Helsinki-accoorde tusje 35 lan oet West- en Oostblok
1986 - Oktober: Reykjavík-uvverligk tusje Reagan en Gorbachev leidt tot ontwapening in dec.'87
1987 - 12 juni: Speech R. Reagan: "Tear down the wall"

(Neil Young - Rockin' in the Free World)

Val van d'r Moër in 1989:
4 juni: Uursjte vrieje verkezinge in Pole dur sjtakinge van vakbond Solidariteit
19 augustus: 'picknick' tusje Hongarije en Oosteriek, op 11 september gaet de grens ech ope
30 september: de 4700 nao Praagse BRD-ambasade gevluchte DDR'ers kriege vrieje ausreise
7 oktober: de DDR 'veert' häör 40-jäörig besjtoon
9 oktober: 70.000 luuj demonstrere in Leipzig
Oktober: de communistische Volksrepubliek Hongarije hervurmt zichzelf tot Republiek Hongarije
4 november: 500.000 luuj demonstrere in Oost-Berlien
7 november: Oonder druk van m.n. Tsjecho-Slowakije mot de DDR hun Ausreise-raegel aanpasse
9 november, 18:57 oor: van DDR-leider Günther Schabowski maoge alle DDR-burgers vrie reize
9 november, 21:20 oor: an de Bornholmer Straße gaet de grens ope
De Sovjet-Unie (o.l.v. Mikhail Gorbachev) griep neet in en begint vanaf dan te implodere

(Pink Floyd - (outside) The Wall)

Nao de Val van d'r Moër vilt 't Warshaupact:
10 november: Bulgaarse partiejleider Todor Zjivkov wurd aafgezat
17 november: Demonstraties in Tsjecho-Slowakije. Václav Havel wurd op 29 december president
16 december: Demonstraties in Roemenië. 100.000 luuj zitte op 22 december Ceausescu aaf.
1990:
18 maart: Uursjte vrieje verkezinge in de DDR
April: Vrieje verkezinge in Joegoslavische deelsjtate Slovenië en Kroatië
3 oktober: de DDR heft zichzelf op en de deelsjtate sjlete zich aan bie de BRD
1991:
Maart: Vrieje verkezinge in Albanië, nao neersjloon demonstraties in dec '89 en jan '90
25 dec: Communistische Partiej besjlis mit 'n mierderhaed dat de Sovjet-Unie ophilt te besjtoon

Bekiek hie aander jubilea.

Historie 7

In de 7e en litste serie uvver de historie, besjrief eech de aafgelaope 2500 jaor. De groetste verandering - de Neolitische Revolutie (van jager tot boer) - liegk dan al achter oos, mè de technologische, wetensjappelikke en tal van aander oontdikkinge leide tot hiel groete veranderinge. Zoe zunt luuj op vaste plaatsje goon woene, greuje durpe oet tot sjtaej en greuje sjtadssjtate oet tot weldrieke. Mè lang neet alles gebäört tegeliek: zoe wurd India ('t Verre Ooste) pas dur Alexander d'r Groëte oontdik (vanoet Westers perspektief), wurd 't Christendom pas dur Constantijn d'r Groëte 'n officiële (weld-) religie, wurd oos sjrif vur e groët deel pas dur Karel d'r Groëte oetgevoonde, wurd de Christelikke jaortilling pas 1100 jaor gelaeje iggeveurd, wurd Groenland/Amerika diek 1000 jaor gelaeje oontdik dur Vikinge, were DCCC jaor gelaeje de Romeinse ciefers vervange dur Indische/Arabische ciefers, vilt 550 jaor gelaeje pas 't (Oost) Romeinse (Byzantijnse) Riek en wurd roond dae tiëd de bookdrukkuns in Europa geïntroduceerd.

500 - Feniciërs vare es uursjte um Afrika heen
475 - Confucius in China
450 - "Nul" wurd oetgevoonde
425 - Hallstatt- wurd La Tène-cultuur in Centraal Europa
400 - Socrates in Klassieke Griekeland / Boeddha in India
375 - Hippokrates liegkt basis vur moderne geneeskunde
350 - Plato
325 - Aristoteles / Alexander d'r Groëte: begin Hellinisme
300 -
275 - Rome onderwerpt gans Italië en versjlaet Hannibal / Heliocentrisme dur Aristarchus
250
225
200 - Begin boew van uursjte deel Chinese Moër
175
150 v.Chr. - Romeine gebruke beton / Chineze gebruke papier
125 v.Chr. - Via de Zijderoute wurd handelswaar en cultuur oetgewisseld
100 v.Chr.
75 v.Chr. - Spartacus leidt sjlaveopsjtand / Rome verovert Athene
50 v.Chr. - Caesar (Rome) verovert Gallië en liegkt heirbane aan (Via Belgica, Via Mansuerisca)
25 v.Chr. - "Nul" bie Maya's ('36) / Rome verovert Egypte ('30) / Rome wurd 'n Keizerriek ('27)
1 n.Chr. - Germaanse Arminius versjlaet Romeinse Varus bie Teutoburgerwoud
25 n.Chr. - Krusiging van Jezus, begin versjpreiding Christendom (Petrus & Paulus nao Rome)
50 n.Chr.
75 n.Chr.
100 n.Chr. - Gesjrifte oet Nuuj-Testament were gesjreve (90-120)
125 n.Chr. - Juudse Diaspora oet Midde-Ooste
150 n.Chr. - Romeinse Gouden Eeuw

200

250 - Christene were getolereerd in Romeinse Riëk

300 - Keizer Constantijn sjtaet godsdeensvriejhaed toe (313)
325 - Concilies (Nicea, Constantinopel, Hippo en Carthago) make aenhaed van Christendom
350
375
400 - Constantinopel (gesjtich in 330) wurd hoofsjtad van 't Oost-Romeinse Riëk (390)

450
476 - Einde West-Romeinse Riëk
500 - Clovis?

550

600

650 - Mohammeds volgelinge verovere sjnel Midde-Ooste en Noord-Afrika

700
732 - Karel Martel sjtopt Islamitische expansie dur Rahman bie Tours-Poitiers (en Narbonne)
762 - Bagdad wurd gesjtich

800 - Karel d'r Groëte wurd in Rome tot Keizer gekruund

850

900 - Christelikke Jaortilling wurd ingeveurd

950 - De Vikinge (Erik d'r Roeje) oontdikke Groenland

1000

1050 - Oosters Schisma tusje Orthodox en Katholiek

1100 - Begin Kruustochte

1150 - Renaissance van 12e iëw

1200 - Fibonacci veurt Indische/Arabische ciefers in

1250 - Buskroët

1300

1350 - Zjwarte Doëd / Pest wurd d'r doëd vur 1/3 van Europese bevolking

1400

1450 - Bookdrukkuns / '53 Val Constantinopel: Einde Oost-Romeinse/Byzantijnse Riëk
1492 - Christopher Columbus oontdik Amerika, gevolg dur andere oontdikkingsreize
1500 - Renaissance in Zuid en Centraal Europa / Humanisme / Reformatie
1529 - Beleg van Wenen dur Súleyman I mislukt
1543 - Heliocentrisme dur Copernicus / Godsdeensoorloge
1582 - Gregoriaanse Kalender vervingt d'r Juliaanse (100 wurd 97 sjrikkeldaag in 400 jaor)
1606 - Australië wurd oontdik dur Willem Jansz, James Cook en Abel Tasman
1625 - Lippershey, Galilei, Huygens ontwikkele telescope en oontdikke nuuj planete / monde
1641 - Rationalisme dur Descartes
1683 - Beleg van Wenen dur Mehmet IV mislukt / Gravitatiewet van Isaac Newton ('87)
1700 - Absolutisme (o.a. Zonnekunning Louis XIV)
1725 - De Verlichting leidt tot empirische wetesjap en bevrijding van d'r gewoëne burger
1750 - Veersjlagsjtilsel (zoonder braak) vervingt driejsjlagsjtilsel
1776 - Amerikaanse en Franse Revolutie ('89) / Einde 'Ancien Regime'
1800 - Napoleon hersjtilt Katholieke keerk en veurt burgerlikke sjtand en metriek sjtilsel in
1825 - Kolonisatie van Afrika / Begin Nationalisme / Fotografie ('30) en Telegrafie ('40)
1850 - Sjtoom en sjtroom (nuje transport, communicatie en brandsjtoffe) - Evolutietheorie ('59)
1875 - Einde sjlaverniej ('63) / Telefonie ('76) / Oto's en vleegmesjienge / Laopende band
1900 - Nationalisme & Mondialisering leide tot oorloge / Film & Radiotelegrafie ('94), Radio ('06)
1923 - Emancipatie van vrolluuj (later kleurlinge en GLBT) / Algemeen kiesrecht / Televisie ('23)
1945 - Oprichting Verenigde Naties / Dekolonisatie / Atoombomme-Kernenergie
1975 - Uursjte miensj in de ruimte (Joeri Gagarin '61) en op d'r Mond (Neil Armstrong '69)
2000 - Digitale Revolutie (computers, mobiels, internet)
2025 - De weldbevolking bereikt 7 miljard ('12) oëvan de helf in sjtaej woent ('08)

Historie 6

In de uursjte 5 lieste zoog vur dat 't heelal zoe'n 14 miljard jaor aod is en de Aerd zoe'n 4,5 miljard jaor. 't Leve begoes vrie flot op Aerd, mè 't blaef lang kling en seempel. Pas nao de Massa-Extinctie van 250 miljoen jaor gelaeje waor d'r weeg vrie vur de dino's, die de Massa-Extinctie van 65 miljoen jaor gelaeje neet uvverlaefde. Toen waor 't tiëd vur de groete zoogdere, oëvan de primate zich 5 miljoen jaor gelaeje ontwikkele tot miensjechtige en zoe'n 250.000 jaor gelaeje tot 'echte' luuj. Die laeve lange tiëd es holbewoners, es jagers en verzamelers, die langsem 'n twiede weld ('n vursjtillingsvermoge in hunne kop) kinne goon ontwikkele, zoe taekene ze 15.000 jaor gelaeje hun gedechte in beeltenisse op rotse. Zoe'n 12.500 jaor gelaeje zun ze bliekbaar zoe good gewore in 't verzamele, dat ze genog voedsel hubbe um op ing plaatsj te goon woene en dao kling tuintjes aan te liegke. Dizze 'Neolitische Revolutie' - van jager tot boer - is volges meech de groetste verandering van 't miensjeleve ooit: luuj laeve neet langer wie dere es oonderdael van de natuur, mè ze bepale noe zelf wat, oë en wie greujt; luuj gun vanaf dan de natuur nao hun hand zitte, blieve op ing plaatsj woene, hubbe voedsel uvver, kinne handel drieve, hubbe tiëd uvver vur ander beroepe en specialisaties.

12.500 jaor gelaeje - Begin Jonge Dryas (kouwer) / Luuj beginne mit landboew in Midde-Ooste

12.000 jaor gelaeje - Tusje 15.000 en 10.000 rotstaekeninge in Frankriek en Sjpanje

11.500 jaor gelaeje - Einde Jonge Dryas (wermer)

11.000

10.500 jaor gelaeje - Luuj beginne dere te houwe / viëteelt

10.000 - Mit 't woene op ing plaatsj ontsjtun och mië ziektes, roof, sjlaverniej en oorlog

9.500

9.000 jaor gelaeje - Landboew in China

8.500

8.000 jaor gelaeje - Zalmvisjers in Westkust van Noord-Amerika
Tusje 8.000 en 7.500 jaor gelaeje - Bandkeramiek in oos regio
7.500 jaor gelaeje - Koppertiëd in Midde-Ooste

7.000

6.500 - Sjtamverbande greuje langsem oet tot durpe en sjtaej, oë neet ederaen zich oonderaen kint

6.000 jaor gelaeje - Landboew in Mexico / oetveending van 't raad en mië handel wurd mäöglik

5.500 jaor gelaeje - Luuj veende 't sjrif oet, warsjienlik vur koopactes en vurraod op te sjrieve

5.000 jaor gelaeje - Broonstiëd in Midde-Ooste / Sjtaej langs de Indus, Nijl, Eufraat & Tigris

4.500 jaor gelaeje - Pyramide van Cheops wurd geboewd

4.000 jaor gelaeje - Broonstiëd in oos regio

3500 / 1500 v.Chr.
3250 / 1250 v.Chr. - Iezertiëd in Midde-Ooste
3000 / 1000 v.Chr. - Besjavinge in China, Midde-Amerika en Andes
2750 / 750 v.Chr. - Sjtichting van Rome / Iezertiëd in oos regio
2500 / 500 v.Chr. - Confusius, Socrates (kiek wiër bie Historie 7)
2250 / 250 v.Chr. - Alexander de Grote, Chinese Moër
2000 / 1 n.Chr. - Begin van oos jaortilling
1750 / 250 n.Chr.
1500 / 500 n.Chr. - Einde West-Romeinse Riëk - Besjavinge in West-Afrika
1250 / 750-900 n.Chr. - Karolingische Renaissance
1000 / 1000 n.Chr. - Christelikke Jaortilling wurd ingeveurd / Vikinge oontdekke Groenland
750 / 1200 n.Chr. Renaissance van 12e iëw / Zjwarte Doëd dur Europa
500 / 1500 n.Chr. - Bookdrukkuns / Oontdekking van Amerika / Einde Oost-Romeinse Riëk
250 / 1750 n.Chr. - Industriële, Amerikaanse, Franse Revolutie
35 / 1961-'69 n.Chr. - Uursjte miensj in de ruimte en op d'r Mond

Historie 5

Zoe'n 5 miljoen jaor gelaeje sjplitsde de uursjte miensjechtige (Australopithecus) zich van de miensjape en zoe'n 2 miljoen jaor gelaeje oontsjtoont de uursjte soort binne 't gesjlach Homo. Pas 't litste kwart miljoen jaor laope d'r daadwerkelik Homo Sapiens in Afrika. De litste Homo Heidelbergensis en Erectus sjterve oet roond 200 en 140.000 jaor gelaeje. Zoe'n 70.000 jaor gelaeje laefde d'r oongevaer evveväöl luuj es dat d'r noe chimpansees zun: zoe'n 12.000 individue. De soort waor dus mit oetsjterve bedreigd en de natuurlikke selectie waor dus erg groët: alling de sjterkste, zuinigste en inventiefste koeste uvverlaeve. De soort greujt langsem in aantal en versjpreidt zich dur Afrika en zoe'n 40.000 jaor gelaeje verlut Sapiens 't continent en gaet via Eurazië nao de Amerika's en nao Australië. In Europa laeve ze same mit de Neanderthalers en warsjienlik komme ze in contac mitaen, want veer drage nog ummer e deel DNA van 'm mit, terwiel de litste 30.000 jaor ging Neanderthalers mie laeve. Zoe'n 10.000 jaor gelaeje beginne luuj mit landboëw, later mit viëteelt en daonao veende ze 't raad en 't sjrif oet.

250.000 jaor gelaeje - De uursjte Homo Sapiens

240.000

230.000

220.000

210.000

200.000 jaor gelaeje - Oetsjterve Homo Heidelbergensis

190.000

180.000

170.000

160.000

150.000

140.000 jaor gelaeje - Oetsjterve Homo Erectus

130.000

120.000

110.000

100.000

90.000

80.000

70.000 jaor gelaeje - Nog mer zoe'n 12.000 individue Homo Sapiens in Zuidelik Afrika

60.000

50.000

40.000 jaor gelaeje - Homo Sapiens gaet 'Out of Africa' - nao Eurazië, Australië en de Amerika's
35.000 jaor gelaeje - Homo Sapiens (Cro-Magnonmens) bereikt Azië en Europa (behalve Sjpanje)
30.000 jaor gelaeje - Oetsjterve Homo Neanderthaler, mammoete en wolhaorige neushoorn

20.000
15.000 jaor gelaeje - Luuj make rotstaekeninge in Lascaux (Frankriek) en Altamira (Sjpanje)
14.000 jaor gelaeje - Einde van (vurläöpig) litste iestiëd, begin van interglaciaal Holoceen
12.500 jaor gelaeje - Luuj beginne mit landboew en viëteelt: Neolithicum (Kiek wiër bie Historie 6)
5.000 jaor gelaeje - Luuj veende 't raad oet en get later och 't sjrif
2.500 / 500 v.Chr. - Moderne geschiedenis (Kiek wiër bie Historie 7)

Historie 4

Historie van de miensjechtige / Homonids

Zoe'n 5 miljoen jaor gelaeje (=Ma) oontsjtoond de sjplitsing tusje de vreuge miensjechtige en de miensjape (wie bv. chimpansees, gorilla's, bonobo's en orang-oetans; in 't ingelsj 'ape', dus neet monkey). D'r is nog väöl discussie uvver wae noe precies vurouwer is van wae, wae 'nne aparte (en dik doëdlaopende) tak vurmt en wielang en oë dis soorte precies gelaef hubbe. Mè de uursjte miensjechtige waore de Australopithecus (o.a. Afarensis (bv Lucy) en Africanus), die zich later sjplitse in bv. de Boisei en 't gesjlach Homo. Binne dat gesjlach is Habilis (betaekent 'handig', umdat e zelf geraedsjap makt) warsjienlik de uursjte soort. Dae trik warsjienlik roond 2 Ma boete Afrika (bv. Georgië) en wurd dao Erectus geneumd, dat rechoplaopend betaekent. Tegeliek laeft Ergaster (betaekent wirkende miensj) in Afrika. Erectus is warsjienlik d'r uursjte dae 't vuur liërt beheerse en roond 1,2 Ma bereikt dae China en Java. Op Java is in 1891 d'r uursjte Erectus gevoonde dur Eugène Dubois oet Aesde, dae 'm dan nog Pitecantropus Erectus neumt. Vanaf 1 Ma laeve de Homo Heigelbergensis in Europa, dae och deels truuk nao Afrika verhuus. Warsjienlik gaet e in Europa uvver in Neanderthalers (0,35 Ma) en in Afrika greujt e oet tot Homo Sapiens (0,25 Ma). Nao 'nne depe dip van Sapiens, versjpreidt dae zich uvver de ganse weld en kump in Europa zienge broor Neanderthaler tenge.

(evolutie van d'r miensj)

5,0 Ma - Sjplitsing tusje miensjechtige (hominidae) en miensjape

4,8

Orde: Primate (ape), Familie: Hominidae (miensjechtige), Gesjlach: Australopithecus/Homo

4,6

(getalle tusje häökskes zun de herseninhaod in cc / dl / cm3)

4,4

4,2

4,0 Ma - Tusje 4 en 2 Ma laeve de Australopithecus, de uursjte miensjechtige
3,9 Ma - Tusje 3,9 en 2,9 Ma laeve de Australopithecus Afarensis (380-430)
3,8

3,6

3,4

3,2 Ma - "Lucy" (in 1974 d'r uursjte gevoonde Afarensis) laeft in Oost-Afrika

3,0 Ma - Tusje 3,03 en 2,04 Ma laeve de Australopithecus Africanus (400-500)

2,8

2,6
2,5 Ma - Noordpool is vanaf noe bedik mit iës
2,4 Ma - Tusje 2,33 en 1,44 Ma laeve de uursjte va 't gesjlach Homo: Habilis (handige miensj)
2,3 Ma - Tusje 2,3 en 1,2 Ma laeve de Paranthropus Boisei (500-550) in Oost-Afrika, nevve Habilis
2,2 Ma
2,1 - Homo Rudolfensis (d'r is discussie of e bie Habilis huurt of neet ins tot de Homo)
2,0 Ma - De uursjte luuj vertrikke 'Out of Africa'
1,9 Ma - Tusje 1,9 en 0,143 Ma laeve de Homo Erectus (rechlaopend) in Azië
1,8 Ma - Tusje 1,8 en 1,3 Ma laeve de Homo Ergaster (wirkende miensj) in Zuid- en Oost-Afrika
1,7 Ma - Tusje 1,85 en 1,77 Ma laeve de Homo Erectus (600) in de Kaukasus

(Ergaster vreug 700-900 en later 900-1100)

1,5 Ma - Erectus liert 't vuur beheerse

(d'r wurd gedach dat Habilis, Rudolfensis en Ergaster bie Erectus hure)

1,3
1,2 Ma - Homo Erectus bereikt China en Java (in 1891 gevoonde dur Eugène Dubois oet Aesde)
1,1
1,0 Ma - Tusje 1 en 0,2 Ma laeve de Homo Heidelbergensis es uursjte luuj in Europa
0,9
0,8
0,7
0,6
0,50
0,40
0,35 Ma - Tusje 350.000 en 50.000 jaor gelaeje laeve de Neanderthalers in Europa
0,25 Ma - Roond 250.000 jaor gelaeje oonsjtaet in Afrika de Homo Sapiens (1250, Historie 5)
0,20 Ma - Roond 200.000 jaor gelaeje sjterve de Homo Heidelbergensis oet
0,10 Ma - Erectus en get later Neanderthalers sjterve oet, dan versjpreidt Sapiens zich (Historie 6)

(evolutie van d'r miensj volges Wikipedia)

Historie 3

Terwiel de Aerd al 4,5 miljard jaor aod is en d'r al ruim 3,5 miljard jaor leve op is, laope d'r pas zoe'n kwart miljard jaor zoogdere roond, toen nog same mit de dinosauriërs. Die zun oonsjtande d'rek nao 'n meteorietinsjlag die bekans alle leve oetroejde: de Massa-Extinctie die d'r uvvergank tusje 't Perm en 't Trias vurmt. Zoe'n 65 Ma is d'r opnuuj 'n Massa-Extictie, die zoe good wie alle dino's oetroejt. In d'r tusjetiëd zun d'r vuggel oontsjtande, zoogdere neme de weld uvver en 't supercontinent Pangea vilt oetaen in de continente die vur noe kinne. 't Klimaat is in dae tiëd e paar kiër fleenk veranderd.
Vur zoome 18 kiër in op 't litste sjtukske geschiedenis van de Aerd.

(Ma = Mega annum, miljoen jaor gelaeje)

252 Ma - Massa-Extinctie Perm-Trias

240

230 Ma - Oontsjtoon zoogdere en dinosauriërs

220

210

200 Ma - Tusje 180 en 200 Ma begint 't 'supercontinent' Pangea oetaen te valle

190

180

170

160

150 Ma - De uursjte vuggel vlege dur de loch

140 Ma - 't Zuidelik supercontinent Gondwana wurd Zuid-Amerika, Afrika, Australië en Antarctica

130 Ma - De uursjte 'bedekt-zadige' plante

120

110

100
95
90 - Tusje 80 en 100 Ma beginne de continente oet te zie wie noe (India en Madagascar sjplitse)
85
80
75
70
65 Ma - Massa-Extictie Krijt-Tertiair: einde van de Dinosauriërs
60
55
50 Ma - Gebergtes wie de Alpe en de Himalaya oontsjtunt dur plaattectoniek
45
40
35 Ma - Zoogdere in de zië
30
25 Ma - Antarctica rak bedik mit iës
20
15
10
5 Ma - De uursjte miensjechtige laope uvver de Aerd (kiek wiër bie Historie 4)
2,5 Ma - D'r noorpool bevruus tot iës
0,25 Ma - De uursjte Homo Sapiens laope uvver de Aerd (kiek wiër bie Historie 5)

Historie 2

De Aerd is zoe'n 4,5 miljard jaor gelaeje oontsjtande, tegeliek mit de zon en de res van oos zonnesjtilsel. Kling rotsblokke, puin en gleujend gesjtaente sjmoolt same tot asteroïdes, monde en planete; zoe och de Aerd. De uursjte 500 miljoen jaor wurd de Aerd nog geteisterd dur 'n renge van meteoriete. Es dae tot 'n eind kump, oontsjtaet vrie flot 't leve op Aerd. Nog 'ns 500 miljoen jaor later beginne de levesvurme pas mit fotosynthese: 't umzitte van zonleech in energie. Pas hovverwaegs in 't leve van de Aerd kump d'r zuursjtof op dis planeet. Dit leidt d'rek tot 'n extreme iëstiëd; zoe erg dat de ganse Aerd is bedik mit sjnië en iës: Snowball Earth. Roond 1,5 miljard jaor gelaeje oontsjtunt d'r miërcellige levesvurme en in 't litste miljard jaor ontwikkele die zich tot sjummels, dere en plante, uursj nog in 't water en later op 't land. Dit leve wurd och wer geteisterd dur meteoriete, zoe wurd roond 252 en 65 miljoen jaor gelaeje bekans al 't (groëte) leve oetgeroejd: Massa-Extinctie. En op de klok van de Aerd laeve d'r pas de litste 20 seconde luuj op dis weld.

De Aerd in 24 oor

4,560 miljard - De Aerd oontsjtaet oet klinger sjtukke die roond de zon drieje.
4,527 miljard - De theorie is dat de planeet Theia op de Aerd insjlaet; e deel wurdt d'r Mond

4,25 miljard - 't Uursjte water op Aerd
4,2
4,1 miljard - Continente beginne te oontsjtoon, mè nog neet zoe wie veer ze kinne.
4,0 miljard - D'r kump 'n eind an de meteorieterenge dae de Aerd 500 miljoen jaor teisterde

3,8 - Tusje 3,6 en 4 miljard jaor gelaeje oonsjtaet 't leve op Aerd: de prokaryoten

3,6

3,4

3,2 - Tusje 3 en 3,5 miljard jaor gelaeje begint fotosynthese, dat levesvurme zonleech kinne umzitte.

3,0

2,8

2,6

2,4
2,3 miljard - D'r uursjte zuursjtof op Aerd zurgt d'rek vur 'n "Snowball Earth"
2,2
2,1 miljard - De uursjte eukaryoten laeve op Aerd.
2,0

1,8

1,6 - Tusje 1,4 en 1,7 miljard jaor gelaeje oontsjtunt miërcellige levesvurme

1,4

1,2

1,0 miljard - De uursjte sjummels op land
900
800 Ma - Supercontinent Rodinia
760 Ma - De uursjte dere (nog in 't water)
670 Ma - De uursjte plante op land
600 Ma - Twie kiër "Snowball Earth"
542 Ma - Cambrische explosie: de uursjte insecte en get later:
400 Ma - Amfibië en de uursjte dere op land
300 Ma - Väöl plante
252 Ma - Perm-Trias Massa-Extinxie / Begin dino's en zoogdere (kiek wiër bie Historie 3)
200 Ma - Continente beginne oetaen te drieve
65 Ma - Krijt-Tertiair Massa-Extinxie
5 Ma - Miensjechtige oontsjtunt (kiek wiër bie Historie 4)

De Aerd in 12 oor

Historie 1

Tiëd en ruimte hubbe neet ummer besjtande, mè zun pas oontsjtande mit de oerknal, zoe'n 13,7 miljard jaor gelaeje. Umdat dit lestig vur te sjtille is, wil eech dit dudelik en inzichtelik make mit e paar tiedslijne.
Um te beginne aene mit alle tiëd (van oerknal tot noe);
d'r volgende uvver de historie van de Aerd: de litste 4,5 miljard jaor (Historie 2);
uvver zoogdere: de litste 250 miljoen jaor (Historie 3);
uvver primate: de litste 5 miljoen jaor (Historie 4);
uvver d'r miensj: de litste 250.000 jaor (Historie 5);
de uursjte besjavinge in de litste 12.500 jaor (Historie 6);
en de recente historie vanaf 500 v.Chr. (Historie 7)

Este dit vertaals nao 1 jaor, dan laope d'r pas luuj op 31 december um 23:46 en alle gesjreve historie is pas in de litste 10 seconde opgesjreve.

13,7 miljard - Oerknal
13,5
13,3 miljard - De uursjte sjterre ontsjtun en vurme de uursjte sjterresjtilsels
13,0

12,5

12,0

11,5

11,0 miljard - Oos aege sjterresjtilsel - d'r Milkweeg - oontsjtaet

10,5

10,0

9,5

9,0

8,5

8,0

7,5

7,0

6,5

6,0

5,5

5,0

4,56 miljard - Oos zonnesjtilsel oontsjtaet, mit oos zon en de planete (kiek wiër bie Historie 2)

4,0
3,5-4,0 - Tusje 3,5 en 4 miljard jaor gelaeje begint op Aerd 't leve
3,5

3,0

2,5
2,3 miljard - Op Aerd begint zuursjtof te oontsjtoon
2,0

1,5

1,0

0,5
0,200 miljard - De uursjte dino's en zoogdere laope uvver de Aerd (kiek wiër bie Historie 3)
0,005 miljard - De uursjte miensjechtige laope uvver de Aerd (kiek wiër bie Historie 4)